ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ: ARZ VE TALEP FAKTÖRLERİ İLE ANALİZ

Klasik İktisatçılardan dış ticarette talep koşullarına ilk kez yer veren düşünür John Stuart Mill (1806-1873) olmuştur. Böylece Mill, Ricardo modelinde, iç maliyet oranlarının belirlediği sınırlar arasında, göreceli fiyat oranının, yani ticaret hadlerinin hangi düzeyde oluşacağını açıklama başarısını göstermiştir.

İki ülkeli bir modelde, bir ülkenin karşılıklı talebi, onun kendi malından vereceği bir birim için, öbürünün malından talep edeceği miktarlarla ölçülür. Bunu tersinden söylemek gerekirse karşılıklı talep, bir birim yabancı mal karşılığında teklif edilen ulusal mal arzına eşittir.

İthal malı birer birim artırılırken, bunların karşılığında ülkenin kendi malından önereceği miktarları gösteren eğriye teklif eğrisi denir.

Teklif eğrisi analizlerindeki amaç, iki ülkeli model yardımıyla uluslararası ticaret dengesini sağlayan göreceli fiyat oranının (ticaret hadlerinin) belirlenmesidir. Bu eğriler ülkelerin arz ve talep koşullarını yansıttığı için teklif eğrileri analizi bir genel denge analizi niteliğindedir.

Türkiye’de halkın zevk ve tercihleri ithal malına karşı yönde, yani ihraç malına doğru değişirse teklif eğrisi sola kayar, ticaret hadleri ülke lehine değişir ve dış ticaret hacmi daralır. Refah düzeyindeki değişme ise yine bu iki zıt etkinin sonucuna bağlıdır.

Eğer ticaret ortaklarından birisi çok küçük, diğeri çok büyük bir ülke ise o taktirde karşılıklı talep kanununun özel bir durumu ortaya çıkar ve uluslararası ticaret, büyük ülkenin iç maliyet oranından ya da ona çok yakın bir fiyattan yapılabilir. Dolayısıyla dış ticaret kazançlarının önemli bir payı ufak ülkeye gider.

Teklif eğrilerine dayalı yukarıda sunulan model uluslararası ticaret analizlerine ilişkin birçok temel bilgi içermektedir. Örneğin ülkelerin arz ve talep koşulları, karşılaştırmalı üstünlük yapıları, ticaret dengesini sağlayan uluslararası fiyat oranı, malların uluslararası denge ihracat ve ithalat oranları, her ülkenin dış ticaretten sağladığı toplam kazançlar gibi bilgileri içermektedir.

Azalan uçsal fayda veya marjinal fayda kanunu, bir maldan tüketilen her yeni birimin sağladığı faydanın giderek düştüğünü ifade etmektedir. Bunu tersinden söylersek, vazgeçilen her birim mal dolayısıyla uğranılan fayda kaybı bir öncekinden daha büyük olur. Kayıtsızlık eğrisinin orijine göre dışbükey olmasının nedeni budur.

Kapalı ekonomide genel denge:Dış ticarete açılmadan önce bir ekonomide toplam üretim ve toplam tüketimin birbirine eşitlenmesi ile olabilen en yüksek refah düzeyine ulaşılması ve dönüşüm eğrisinin bir toplumsal kayıtsızlık eğrisine teğet olduğu noktada gerçekleşir.

Optimizasyon kuralı: Açık bir ekonomide uluslararası fiyat oranları doğrusunun dönüşüm eğrisine teğet olduğu noktada üretici dengesinin, bir toplumsal kayıtsızlık eğrisine teğet olduğu noktada tüketici dengesinin gerçekleşebilmesi, böylece toplumun olabilen en yüksek refah düzeyine ulaşması durumunu ifade eder.

Dış ticaretin tüketim kazançları: Dış ticarete açılan bir ülkede üretimde uzmanlaşma gerçekleşmese bile mevcut mal üretiminin bir bölümünün daha yüksek uluslararası fiyatlardan satılabilmesi dolayısıyla elde edilen refah artışını ifade etmektedir.

Dış ticaretin kalkınmaya olan dinamik katkıları şu şekilde belirtilebilir:

• Üretim ve kaynak açığını karşılama
• İç ekonomideki ürün fazlasına çıkış (pazar) sağlama
• Geniş bir piyasa hacmi
• Rekabet
• İç piyasa talebini geliştirme
• Ekonomik dinamizm

Dış ticaretin statik yararları,  karşılaştırmalı üstünlüklere uygun bir uluslararası uzmanlaşma ve iş bölümünün bir defalık yararlarını ifade etmektedir.

Genel olarak belirtmek gerekirse, dış ticaret yapan ülkelerin talep koşullarına yer verilmedikçe, analizlerin şu gibi yönlerini belirlemek olanaksızlaşır: (1) Dönüşüm eğrisi üzerinde dış ticaret öncesi denge noktası, (2) Uluslararası denge fiyat oranı (dış ticaret hadleri), (3) Dış ticaret sonrası tüketim ve üretim noktaları.

Bir malın fiyatı nasıl onun piyasa arz ve talebinin bir sonucu ise uluslararası fiyat oranını (dış ticaret hadleri) da arz ve talep koşulları birlikte belirler. Ricardo modeli yalnızca arz koşullarına dayandığı için bu model uluslararası denge fiyat oranının sınırlarını gösterebilir ama gerçek uluslararası denge fiyatını gösteremez. Çünkü, bunun için modelde talep koşullarına da yer vermek gerekir.

Ricardo’ya göre, ülkelerin yurt içi üretim maliyetleri oranı uluslararası ticarette denge fiyatlarının veya ticaret hadlerinin sınırlarını belirler.

Uluslararası denge: İki ülkenin teklif eğrinin kesiştiği noktadan geçen dış ticaret haddinde sağlanabilir. Her maldan teklif edilen miktar, o maldan talep edilen miktara eşitlendiği için uluslararası ticarette dengeye ulaşılır.

Teklif eğrileri, ülkelerin arz ve talep koşullarına bağlı olduğuna göre bu faktörlerdeki bir değişmeden de etkileneceklerdir. Teklif eğrilerindeki bir kayma normal olarak iki sonuç doğurur: Ticaret hadleri etkisi ve ticaret hacmi etkisi.

Dış ticaretteki bu değişmeler Türkiye’nin refahı üzerinde birbirine ters iki etki doğurur: Dış ticaret hacmindeki genişleme refahı olumlu, dış ticaret hadlerinde bozulma ise olumsuz yönde etkiler. Refahtaki gerçek değişmeyi bu iki etkinin sonucu belirler. Eğer ticaret hadleri etkisi sonuçta ağır basarsa ülkenin refah düzeyinde bir düşme olacaktır.

Tüketici kayıtsızlık eğrileri: Belirli bir tüketicinin iki malın değişik bileşimlerinden elde edeceği aynı fayda düzeylerini temsil eden eğriler.