ULUSLARARASI İKTİSAT TEORİSİ - Deneme Sınavı - 21

Uluslararası ticaretin ilk kez bilimsel bir yöntemle incelenmesi Adam Smith’in 1776’da yayımlanan ünlü eseri “Ulusların Zenginliği” ile başlar. Bu çalışma aynı zamanda Klasik İktisat Ekolü’nün de temeli olarak kabul edilir.

Merkantilist felsefeye göre, dış ticaret politikasının temel amacı, hazinenin altın stokunu artırmaktır. Bunun için de ödemeler dengesinde fazlalıklar oluşturmak gerekir. Merkantilistler altın ve değerli madenleri servetin kaynağı olarak görmüşlerdir. Onlara göre, hazinenin altın stoku aynı zamanda ekonomik ve siyasal gücün de temelini oluşturur. O dönemler uzun süren savaşların doğurduğu büyük finansman ihtiyacı, bu düşüncelerin benimsenmesinde etkili olmuştur.

Türkiye’de 2011 yılında AR-GE harcamalarının GSYH içindeki payı yüzde 0.86 olmuştur. Bu konuda gelişmiş sanayi ülkelerinden bir hayli geride olduğumuz açıktır. Örneğin bu oranlar 2010’da AB 27’de yüzde 1.9, Japonya’da yüzde 3.36, Güney Kore’de yüzde 3.74 ve ABD’de 1.9 düzeyinde idi.

Teknoloji, iki yönden uluslararası ticarete konu olabilir: Birincisi mal ticaretini geliştirici etkisidir. Teknoloji yeni malların bulunmasına veya mevcut olanların daha ucuz ve daha kaliteli biçimde üretilmesine olanak vererek dış ticaret akımlarını geliştirici sonuçlar doğurur. İkincisi de doğrudan doğruya teknolojinin kendisi uluslararası ticarete konu olabilir. Teknoloji, dar anlamda maddi varlığı olan bir faktör değildir. Bir işin nasıl yapılacağıyla ilgili bilgi, beceri veya know how’lardan oluşur. Bu anlamda teknoloji, yabancı firmadan örneğin patent satın almak veya lisans anlaşması yapmak yoluyla ithal edilebilir. Bazı durumlarda ise teknoloji, üretiminde kullanıldığı mallara dönüşmüş durumdadır. Yenilikler içeren bu gibi mallara örnek olarak makine, donatım veya genel olarak sermaye mallarını gösterebiliriz.

Uyarılmış teknolojik gelişme hipotezi: Günümüzde teknolojik gelişme “otonom” olmaktan çok “uyarılmış” (induced) bir süreç durumundadır. Başka bir deyişle yeniliklerin ortaya çıkışı piyasa gelişmelerine bir tepki niteliği taşır. Teknolojik gelişmeyi uyaran piyasa etkenleri arasında ise göreceli girdi ve ürün fiyatları ile talep yapısının özel bir yeri vardır.

2012 yılı verilerine göre Türkiye ülkelerin iş gücü verimlilikleri sıralamasında 42. sırada yer almaktadır. İş gücü verimliliği alanında Lüksemburg ilk sırada gelmekte, onu Norveç, Katar, İrlanda ve Fransa gibi ülkeler izlemektedir.

Zamanla teknoloji transfer kanallarında önemli bir çeşitlenme ortaya çıkmıştır. Bu konudaki uygulamalardan bazıları şunlardır: Yönetim sözleşmeleri, tek satış imtiyazı (franchising), uluslararası taşeronluk (inter-national sub contracting), finansal kiralama (leasing) ve bağlı ticaret (counter-trade) yöntemleri vs.

Bağlı ticaret yoluyla teknoloji transferinin en açık şekli “geri satınalım” (buy-back) anlaşmalarıdır. Bu yönteme göre, ülke kendi teknolojisini kullanarak yabancı ülkede bir sanayi tesisi (örneğin anahtar teslimi bir fabrika) kurar ve bunun bedelini ev sahibi ülkeden, o tesisin ürünlerini satın alarak tahsil eder. Finansal kiralamada ise ileri teknoloji içeren yabancı sermaye mallarının taksit öder gibi bir yöntemle ülkeye girişi sağlanmaktadır.

1964 yılında UNCTAD’ın kurulmasından sonra, az gelişmiş ülkeler diğer kalkınma konularında olduğu gibi teknoloji transferi konusunda da görüşlerini bu örgüt aracılığıyla savunma olanağını elde ettiler. Nitekim UNCTAD’ın çabaları sonucunda, az gelişmiş ülkelere teknoloji transferiyle ilgili bir “davranış kodu” (Code of Conduct) belirlemek için çalışmalara girişilmişti. Bu girişimin amaçları, teknoloji transferi konusunda ilgili tarafların ve hükümetlerin uymaları gereken genel ve eşit standartlar koymak ve az gelişmiş ülkelerin kalkınma ihtiyaçlarına öncelik vermek biçiminde özetlenebilir.

1960’larda başta Almanya (Federal) olmak üzere Fransa, Hollanda, Belçika ve İngiltere gibi Batı Avrupa ülkeleri, önemli ölçüde yabancı işçi çalıştırmışlardır. Bu ülkeler, içinde bulundukları yüksek ekonomik konjonktüre karşın, büyük bir iş gücü kıtlığıyla karşı karşıya bulunuyorlardı. İthal edilen yabancı iş gücü sanayi, madencilik, inşaat ve hizmet kesimlerinde ve özellikle nitelik gerektirmeyen işlerde çalıştırılmıştır. Ancak 1973 dünya enerji buhranının yol açtığı enflasyon ve işsizlik dolayısıyla yabancı işçi talebi hemen hemen tümüyle kesilmiştir. Aynı yıllarda İtalya, İspanya, Yunanistan ve Türkiye’den Batı Avrupa ülkelerine büyük ölçüde işçi ihraç edilmiştir.

İş gücü ihraç eden ülke için göç:

Bu olumlu gelişmelerin yanında göçün nitelikli iş gücünün göçmesine sebep olması olumsuz bir gelişmedir.

Türkiye’nin ilk ve en fazla işçi gönderdiği bölge AET ülkeleri ve özellikle Almanya’dır.

Hizmetlerin ikinci derecede bir faaliyet alanı olarak görülmesinde, bu kesimde verimliliğin düşük olduğu biçimindeki geleneksel inancın büyük etkisi vardır. Bunun da kökenleri Adam Smith’e kadar iner. Klasik Ekolün kurucusu olan Smith, hizmetleri ekonomide birer kısır faaliyet alanı olarak nitelendirmişti. Daha sonraları ise hizmet faaliyetlerindeki artışlar, birincil (tarım) ve ikincil (sanayi) sektörlerdeki gelişmelerin dolaylı bir sonucu olarak görülmeye başlandı ve hizmetlere üçüncül (tertiary) sektör adı verildi. Bu anlamda hizmetlerin ulusal hasıladaki katkısı, ilk iki sektörden arta kalan bir pay veya “kalıntı” (residual) olarak düşünülüyordu.

Ekonomik hizmetler: Mesleki hizmetler (avukatlık, doktorluk, mühendislik, vb.), bilgisayar hizmetleri, araştırma ve geliştirme, emlâk, kiralama, pazarlama, kalite kontrolü, reklâmcılık, vs.

Bilgi teknolojisindeki gelişmeler mamül malların üretiminde daha büyük oranda hizmet kullanılması sonucunu doğurmuştur. Böylece ihraç ve ithal edilen malların kapsamına giren hizmetler büyük ölçüde artmıştır. Araştırmalar, sanayileşmiş ülkelerde mal ihracatının yüzde 60-80’lik bir payının hizmetlerden oluştuğunu gösteriyor.

Dünya hizmet ihracat ve ithalatında ilk sırada gelen ülke ABD’dir. Bu ülke, 662 milyar dolarlık ihracatla dünya hizmet ihracatının yüzde 14,3’ünü, 432 milyar dolarlık ithalatla da dünya ithalatının yüzde 9,8’ini karşılamaktadır.

Uruguay Görüşmeleri’nde uluslararası hizmet ticaretinin çok yanlı olarak serbestleştirilmesini sağlamak üzere Uluslararası Hizmet Ticareti Genel Anlaşması (General Agreement on Trade in Services: GATS) imzalanmış ve hizmetler de mal ticareti gibi Dünya Ticaret Örgütü (WTO)’nün kapsamına alınmıştır.

Günümüzde AB, NAFTA ve APEC gibi bölgesel ekonomik birleşme hareketlerinde de hizmet ticaretini serbestleştirme yönünde oldukça önemli adımlar atılmıştır. Bu kuruluşların ana hedefi üyeleri arasındaki mal ticaretini serbestleştirmektir; ancak hizmetler ticaretinin liberalleştirilmesi alanında da çaba gösterirler. Söz konusu bölgesel gruplaşmalar arasında mal ticaretinde olduğu kadar hizmet ticareti alanında da en kapsamlı olanı AB’dir. AB’nin 1993 başında oluşturduğu Avrupa Tek Pazarı, birlik içi hizmet ticaretinin serbestleştirilmesi yönünde önemli bir ilerlemedir.

Mal ticaretinde faktör donatımı, ölçek ekonomileri, tekelci rekabet, beşeri sermaye, mal farklılıkları, vs. gibi koşullar etkili olurken hizmetler ticaretinde hizmetin ihraç edilebilirliliği ve teknolojik gelişmeler daha büyük ağırlık taşır.

Gelen turist sayısı olarak bakıldığında ise ilk sırada Fransa (97.9 milyon) yer almakta, O’nu ABD (69,8 milyon), İspanya (60,7 milyon), Çin (55,7 milyon) ve İtalya (47,7 milyon) izlemektedir. Türkiye 37,8 milyon kişi ile gelen turist sayısı açısından 6. sırada yer alır.