ULUSLARARASI İKTİSAT TEORİSİ - Deneme Sınavı - 17

Hizmetler ticaretini serbestleştirme konusuna en büyük ilgi duyan ülke ABD idi. Bunun nedenleri arasında ise çok uluslu Amerikan şirketlerinin bu yönde baskıda bulunmaları, hizmetlerin Amerikan ihracatı içindeki artan payı, koruyuculuğu savunan çıkar gruplarının siyasal gücünü kırma, serbest ticarete destek verme, vs. gibi faktörlerin etkisi olabilir.

1994 yılında Uruguay Görüşmeleri ile kurulan GATS, 2000 yılı Ocak ayından itibaren düzenlediği çok yanlı ticaret görüşmeleri ile dünya hizmetler ticaretini serbestleştirme yönündeki çalışmalarını sürdürmektedir.

AB pazarı, 1980’lerin ikinci yarısında hizmetler alanında en çok dolaysız yatırım yapılan bölge olmuştur. Nitekim istatistiklere göre, bu dönemde AB’ye yönelik toplam dolaysız sermaye yatırımlarının yüzde 60-65’i hizmetler alanına yapılmıştır.

Uluslararası turizm, döviz gelirlerini artırmak üzere, gelişmiş ve az gelişmiş ülkelerin yoğun biçimde özendirmeye çalıştıkları bir hizmet alanıdır.

Türkiye 37,8 milyon kişi ile gelen turist sayısı açısından 6. sırada yer alır.

Ülke, ticaret hadlerini etkileyebilen bir büyüklüğe sahip olduğuna göre, örneğin ithalat üzerine gümrük tarifeleri koyarak ticareti daraltır ve ithal fiyatlarındaki yükselmeyi engelleyebilir. Bunun gibi ihracattan da vergi alınarak dünya piyasalarında bu malların arzı daraltılır ve fiyatlarındaki düşüşün
önüne geçilebilir

Kalkınma ile faktör donatımı değiştikçe, karşılaştırmalı üstünlüklerin ne yönde etkileneceğini göstermesi bakımından oldukça ilginçtir. Sermaye stoku göreceli olarak hızlı arttıkça eskiden dışarıdan satın alınan birçok sanayi malı yurt dışına ihraç edilmeye başlanır. Örneğin; Türkiye, geçmişte tekstil, buzdolabı, çelik, makine, vs. gibi birçok sanayi malını dışarıdan ithal ederken zamanla bu malların yerli üretimi ülke ihtiyaçlarını karşılayacak düzeylere gelmiş (ithalat hacminin daralması), daha sonra da bunlar dışarıya ihraç edilmeye başlanmıştır.
Faktör donatımında değişme ve karşılaştırmalı üstünlükler Zaman içinde sermaye emekten daha yüksek oranda arttığı için üretim olanakları eğrileri çelik ekseni yönünde göreceli olarak dışa doğru genişler. Ülkede sermaye arzının göreceli artığı ile birlikte dış ticaretin yapısında da değişme olur ve önce buğday ihraç eden ülke sonunda çelik ihraç eden bir ülke durumuna gelir. 1990'lı yıllarda Türkiye'nin sermaye stoku artmış ve sanayi mallarında karşılaştırmalı üstünlük elde etmiştir. Bunun sonucu eskiden ithal ettiği malların artık ihracatçısı olmuştur.

Ticarete karşı yönlü büyüme durumunda ise ticaret hadleri ülkenin lehine değişir. Yani ülke hem üretim artışlarıyla hem de lehine değişen fiyat ilişkileri dolayısıyla
refahını yükseltir.

Dolaysız yatırımların ana özelliği yurt dışında yeni yapılan veya satın alınan mevcut bir üretim tesisinin yönetiminin yabancı şirketin elinde veya denetiminde
olmasıdır. Portfolyo yatırımlarında ise hisse senedi sahibinin işletme yönetimi üzerinde ancak dolaylı bir denetim hakkı vardır. Portföy yatırımları bir şirketin hisse senetlerinin yabancılar tarafından satın alınmasından ibarettir. Portfolyo yatırımları dolaysız yatırımlara göre çok daha hareketli, değişken ve geçici niteliktedir. Bu tür yatırımları yapanların hedefi kısa dönemde olabildiğince yüksek getiri elde etmektir. Yatırımları yapanların kimlikleri de birbirinden farklıdır. Dolaysız yatırımlar ağırlıklı olarak çok uluslu şirketler tarafından yapılır

Yabancı ülkelerde üretim tesisi edinmenin de iki yolu olabilir. Birincisi, sıfırdan başlayarak tamamen yeni bir fabrika veya sermaye tesisi kurmaktır (“green-field investment”: yeşil alan yatırımları). İkincisi ise yabancı ülkede halen mevcut bir tesisi devralmak biçiminde olur ve şirket birleşmeleri (merger) veya şirket satın alımları (acquisition) biçiminde gerçekleşir.

Lisans anlaşmaları: İhracat ile dolaysız dış yatırım arasında uzlaştırıcı formül de lisans (licencing) anlaşmalarıdır. Lisans, firmanın elindeki teknoloji veya üretim yönteminin yabancı bir işletmeye kiralanmasıdır

Aktarılamayan bilgilerin (non transferable knowledge) varlığı: Firmalar üretimle ilgili sahip oldukları teknik bilgileri, patent veya lisans anlaşmaları biçiminde diğerlerine
satabilirler

Bu teoriye göre, çok uluslu şirketin yerel şirketler karşısındaki üstünlüğünün nedeni, ona tekel gücü sağlayan etkenlerdir. Tekel üstünlüğü yaratan bu etkenler yabancı şirkete özgüdür, piyasadaki öteki işletmeler bunlardan yararlanamazlar. Dolayısıyla tekel üstünlüğü teoremi, yabancı sermaye yatırımlarını bu firmaların faaliyet gösterdikleri yabancı piyasalarda rekabetçi koşulların bulunmaması ile açıklar.

Oligopolcü tepki teoremine göre, birkaç büyük firmanın egemen olduğu bir piyasada (oligopol piyasası) firmaların birisinin kâr, fiyat, satış, yatırım vs. gibi kritik konularda
aldıkları bir karara, diğerleri de benzer bir kararla tepkide bulunurlar. Buna göre, benzer malı ihraç eden iki firmadan birinin yabancı piyasada doğrudan yatırım yaparak orada bir
üretim üssü oluşturması, onun dış piyasayı ele geçirerek öbür firmanın ihracatının azalmasına yol açabilir. Çünkü bu firma, yabancı piyasada daha düşük maliyetle üretim yaparak, müşterilere yakın olduğu için onlara satış sonrası hizmetleri sağlayarak yeni bilgi, beceri elde ederek ve değişik mal ve hizmetler üreterek bir rekabet üstünlüğü sağlayabilir.

1980’lerden önce dünyadaki dolaysız yabancı sermaye yatırımlarının en büyük payı Latin Amerika ülkelerine giderdi. 1980 başlarında ortaya çıkan dış borç krizi dolayısıyla bölgedeki üretim artışının ciddi biçimde yavaşlaması üzerine bu durum değişti. Latin Amerika ülkelerinde büyük istikrarsızlıklar yaşanırken Doğu Asya ülkeleri hızlı biçimde büyümekte ve dünya ekonomisi ile bütünleşmekte idiler. Dolayısıyla o tarihlerden sonra Doğu Asya ülkeleri dolaysız yabancı sermaye yatırımlarının en çok tercih ettiği bölge durumuna gelmiştir. 1990’lardan sonra ise ekonomisi hızla gelişen Çin, yabancı sermayenin yeni gözdesi olmuştur. Bugün Çin, tüm az gelişmiş ülkeler içinde tek başına en fazla yabancı sermaye çeken ülke konumundadır.

Montaj (kurgu, takma sanayii) özel bir dolaysız yabancı sermaye yatırımı yöntemidir. Şöyle ki dışarıdaki ana firmadan sağlanan temel nitelikteki ara malları, ev sahibi ülkede
yapılan bazı basit parçalarla birleştirilerek üretimin son aşaması ana merkezin dışında gerçekleştirilir. Örneğin otomobil sanayiini ele alalım: Yabancı firma tarafından ana merkezden veya başka bir sanayileşmiş ülkeden getirtilen motor, şanzıman ve diferansiyel gibi parçaların, ucuz yerel işçiler kullanılarak yerli kaporta üzerine takılması (monte edilmesi) bir montaj faaliyetidir. Az gelişmiş ülkelerde bu tür üretim, özellikle ithal ikamesi politikalarının yoğun olarak uygulandığı 1960’lı yıllarda yaygındı

Yabancı sermaye yatırımlarının ev sahibi ülke (yatırımın yapıldığı ülke) bakımından belli başlı ekonomik yararlarını aşağıdaki gibi belirtebiliriz.

Ekonominin üretim kapasitesinin artması:

Üretim artışı ve istihdam yaratma

Döviz girişi sağlama

İç tekelleri kırma, rekabet ve dinamizm yaratma

Ölçek ekonomisi yaratma

Yeni teknoloji ve yönetim bilgisi getirme

Dış ticaret kısıtlamalarının aşılması: Yabancı sermaye yatırımları, gümrük tarifeleri
ve ithalât yasakları gibi koruyucu duvarların aşılmasına olanak sağlamaktadır. Dış ticaret
kısıtlamaları, bazı koruyucu amaçları gerçekleştirmek üzere konulurlar. ise Olumsuz yönlerinden birisidir.

Çoğunlukla yabancı sermaye, sahip olduğu teknolojik üstünlük nedeniyle piyasa hacmi geniş ülkelere girer. Bu yatırımların önemli bir özelliği ölçek ekonomisi yaratmalarıdır. Yerli girişimler kapasitelerinin sınırlı oluşu nedeniyle bu derece önemli ölçek ekonomisi yaratma olanağına sahip olmayabilirler. Ölçek ekonomisi ise maliyetlerin ve fiyatların düşmesi, rekabetçiliğin ve tüketici refahının artması sonucunu doğurabilir.

Günümüzde dolaysız sermaye yatırımlarını çok uluslu şirket adı verilen dev firmalar tarafından yapılıyor.

Çok uluslu bir şirket; sınır ötesinde bir tesis kurarken veya mevcut tesisi kendine katarken; onun yüzde yüz oranında mülkiyetine sahip olmayı tercih eder. Bunun nedeni; bazı kritik kararları tek başına almasının sağlayacağı serbestlik veya işletmeye özgü bazı bilgi, beceri, uygulama veya tekniklerin yabancı ortağın eline geçmesinin arzu edilmemesiyle ilgili olabilir.