ULUSLARARASI İKTİSAT TEORİSİ - Deneme Sınavı - 14

Çok uluslu şirket yabancı ülkede şube açınca bu şubenin ihracatta kendisiyle rekabete girmesine genellikle izin vermez. Bunun için ana ülkenin kendi piyasasına veya onun denetimi altındaki üçüncü ülkelere ihracatını yasaklar. Böylece ev sahibi ülkenin ihracat olanakları yapay biçimde daraltılmış olur.

Dolaysız yabancı sermaye yatırımlarının dünyada yaygınlaşması son 50-60 yıllık döneme ait bir gelişmedir. Yakın geçmişte dolaysız yabancı sermaye konusunda ortaya atılan ve test edilen birçok teori vardır. Fakat bunların her birisi yukarıda gözden geçirildiği gibi daha çok belirli bir faktör üzerinde durarak yabancı sermayeyi açıklamaya çalışmakta, o nedenle de dar bir alana yönelik kalmaktadır. Yabancı sermaye konusundaki bir teoriden en azından şu sorulara yanıt vermesi beklenir:

Buna göre yabancı sermaye konusunda geliştirilen çok sayıdaki teori genel bir yaklaşımdan hareket edilerek tekel üstünlüğü teorisi, oligopolcü tepki teorisi, içselleştirme teorisi ve OLI modeli olmak üzere dört başlık altında toplanabilir.

Tekel üstünlüğü teorisi 1960’larda Stephan Hymer tarafından ortaya atılmıştır. Bu teoriye göre, çok uluslu şirketin yerel şirketler karşısındaki üstünlüğünün nedeni, ona tekel gücü sağlayan etkenlerdir. Tekel üstünlüğü yaratan bu etkenler yabancı şirkete özgüdür, piyasadaki öteki işletmeler bunlardan yararlanamazlar. Dolayısıyla tekel üstünlüğü teoremi, yabancı sermaye yatırımlarını bu firmaların faaliyet gösterdikleri yabancı piyasalarda rekabetçi koşulların bulunmaması ile açıklar.

1980’lerden önce dünyadaki dolaysız yabancı sermaye yatırımlarının en büyük payı Latin Amerika ülkelerine giderdi. 1980 başlarında ortaya çıkan dış borç krizi dolayısıyla bölgedeki üretim artışının ciddi biçimde yavaşlaması üzerine bu durum değişti. Latin Amerika ülkelerinde büyük istikrarsızlıklar yaşanırken Doğu Asya ülkeleri hızlı biçimde büyümekte ve dünya ekonomisi ile bütünleşmekte idiler. Dolayısıyla o tarihlerden sonra Doğu Asya ülkeleri dolaysız yabancı sermaye yatırımlarının en çok tercih ettiği bölge durumuna gelmiştir. 1990’lardan sonra ise ekonomisi hızla gelişen Çin, yabancı sermayenin yeni gözdesi olmuştur. Bugün Çin, tüm az gelişmiş ülkeler içinde tek başına en fazla yabancı sermaye çeken ülke konumundadır.

Montaj sanayi, yap-işlet devret modeli ve zorunlu yeni yatırım özel dolaysız yabancı sermaye yatırımlarındandır.

Montaj (kurgu, takma sanayii) özel bir dolaysız yabancı sermaye yatırımı yöntemidir. Bu yöntemle dışarıdaki ana firmadan sağlanan temel nitelikteki ara malları, ev sahibi ülkede yapılan bazı basit parçalarla birleştirilerek üretimin son aşaması ana merkezin dışında gerçekleştirilir. Otomobil sanayiinden örnek verecek olursak: Yabancı firma tarafından ana merkezden veya başka bir sanayileşmiş ülkeden getirtilen motor, şanzıman ve diferansiyel gibi parçaların, ucuz yerel işçiler kullanılarak yerli kaporta üzerine takılması (monte edilmesi) bir montaj faaliyetidir. Türkiye’de de montaj tipi üretime 1960’larda özellikle otomotiv endüstrisinde başlanmıştı.

Dolaysız yabancı sermayenin, yatırım yapılan (ev sahibi) ülke üzerinde doğurabileceği önemli bazı ekonomik ve siyasal sakıncalar vardır. Bunlar:

Son bir çeyrek asırdır bilgi teknolojisi alanında yaşanan baş döndürücü gelişmeler, dünyada adeta yeni bir ekonomik devrim başlatmıştır. Bu yeni gelişmelerle birlikte, gerek yurt içi ekonomilerde gerekse uluslararası ticaret alanında hizmet sektörlerinin önemi hızla  artmıştır. Oysa yakın zamanlara kadar gelişmiş veya az gelişmiş olsunlar, tüm ülkelerde hizmet sektörlerinin önemi yeterince anlaşılmış değildi. Hatta, az gelişmiş ülkelerde kalkınma sanayileşme ile özdeşleştirilirken hizmet faaliyetlerinin çoğu kez uzun süreli büyümeyi  yavaşlatıcı etkide bulunacağı görüşü egemendi. Hizmetlerin ikinci derecede bir faaliyet alanı olarak görülmesinde, bu kesimde verimliliğin düşük olduğu biçimindeki geleneksel inancın büyük etkisi vardır.

Hizmetlerin ikinci derecede bir faaliyet alanı olarak görülmesinde, bu kesimde verimliliğin düşük olduğu biçimindeki geleneksel inancın büyük etkisi vardır. Bunun da kökenleri Adam Smith’e kadar iner. Klasik Ekolün kurucusu olan Smith, hizmetleri ekonomide birer kısır faaliyet alanı olarak nitelendirmişti. Daha sonraları ise hizmet  faaliyetlerindeki artışlar, birincil (tarım) ve ikincil (sanayi) sektörlerdeki gelişmelerin dolaylı bir sonucu olarak görülmeye başlandı ve hizmetlere üçüncül (tertiary) sektör adı verildi. Bu anlamda hizmetlerin ulusal hasıladaki katkısı, ilk iki sektörden arta kalan bir pay veya “kalıntı” (residual) olarak düşünülüyordu

Hizmetler kesimi çok geniş bir ekonomik faaliyet alanını kapsar; o nedenle sektörün genel bir tanımını yapmak kolay değildir. Bununla birlikte, üretimi ile tüketiminin aynı yerde ve eş anlı olarak gerçekleştirilmesi, diğer bir deyişle, hizmeti sağlayan ile bundan yararlanan arasında doğrudan bir ilişki bulunması, hizmetlerin saklanamaması ve elle tutulamaz nitelikte olması bazı ortak özelliklerdir.

Hizmet sektörleri ile ilgili bir sınıflandırma Dünya Ticaret Örgütü (WTO) tarafından yapılmıştır. Bu sınıflandırmada hizmetler özetle şu gibi faaliyetleri kapsamaktadır:

Ekonomik hizmetler: Mesleki hizmetler (avukatlık, doktorluk, mühendislik, vb.), bilgisayar hizmetleri, araştırma ve geliştirme, emlâk, kiralama, pazarlama, kalite kontrolü, reklâmcılık, vs.
• İletişim hizmetleri (posta, kurye, telekomünikasyon, teleks, telgraf, film, video, vs.),
• İnşaat ve inşaatla ilgili mühendislik işleri (yapma, kurma, restorasyon gibi müteahhitlik ve danışmanlık faaliyetleri, vs.),
• Dağıtım hizmetleri (toptan ve perakende ticaret, komisyonculuk, vs.),
• Eğitim hizmetleri (ilk, orta ve yükseköğretim, üniversite sonrası eğitim, vs.),
• Çevre koruma hizmetleri (kirli su arıtma, çevre temizliği hizmetleri, vs.),
• Mali hizmetler (sigortacılık, bankacılık, finansal leasing, ödeme ve para transferleri, tahvil, hisse senedi satışı, döviz işlemleri, vs.),
• Sağlık ve sağlıkla ilgili sosyal hizmetler (hastane hizmetleri, tedavi merkezleri ve benzerleri),
• Turizm ve gezi hizmetleri (otel, lokanta hizmetleri, seyahat acenteleri ve tur operatörleri, vs.),
• Eğlence, kültür ve spor amaçlı hizmetler (dinlenme, spor, av, haber ajansları, kütüphane ve müze hizmetleri, vs.),
• Taşıma hizmetleri (deniz, hava, kara ve nehir yoluyla yük ve yolcu taşımacılığı, boru hattı hizmetleri, kargo hizmetleri, vs.).

• Çevre koruma hizmetleri (kirli su arıtma, çevre temizliği hizmetleri, vs.),
• Mali hizmetler (sigortacılık, bankacılık, finansal leasing, ödeme ve para transferleri, tahvil, hisse senedi satışı, döviz işlemleri, vs.),
• Sağlık ve sağlıkla ilgili sosyal hizmetler (hastane hizmetleri, tedavi merkezleri ve benzerleri),

Ekonomik hizmetler: Mesleki hizmetler (avukatlık, doktorluk, mühendislik, vb.), bilgisayar hizmetleri, araştırma ve geliştirme, emlâk, kiralama, pazarlama, kalite kontrolü, reklâmcılık, vs.

Bilgi temelli hizmetler daha çok üretime yöneliktir. Bunlar hizmet endüstrilerinde olduğu kadar, sanayi ve tarım kesimlerinde de üretimin ayrılmaz bir parçası durumundadır. Örneğin, stok yönetimi, kalite kontrolü, sekreterlik, pazarlama, muhasebe, vs. gibi hizmetler olmadan sanayi üretiminin gerçekleştirilemeyeceği açıktır. İstatistikler ABD’de, imalât sanayii istihdamının yüzde 65-75’inin hizmet faaliyetleri ile ilgili olduğunu göstermektedir.

Günümüzde hizmetler alanında yaşanan ve devrim diye nitelendirilebilecek gelişmelerin şu iki özelliği dikkat çekicidir: Birisi, bilgi temelli hizmetlerdeki (genellikle üretime yönelik hizmetler) hızlı genişleme, diğeri de hizmetlerin artan oranda ticaret edilebilir duruma gelmesidir.

Hizmetler, geleneksel olarak ders kitaplarında uluslararası ticarete girmeyen faaliyetlere (nontradables) örnek gösterilmiştir (ünlü saç traşı örneği gibi). Nitelikleri gereği, hizmetlerin dış ticarete konu olma özelliğinin fiziki mallar kadar yaygın olmayacağı açıktır. Çünkü, geniş bir grup hizmet faaliyeti, üretici ile tüketici arasında eş anlı olarak dolaysız bir ilişki kurulmasını gerektirir.

Az gelişmiş ülkelerde geleneksel olarak ihraç edilen ilkel tarımsal malların üretimini artırıcı yönde bir büyüme, ticaret hadlerini ülke aleyhine çevirebilir ve büyümenin yararlarını kısmen azaltabilir. Bu gözlem, kalkınma stratejisi olarak ihracat gelirlerinde tek veya az sayıda ürüne dayanmanın sakıncalarını ortaya koyarak ihracatta ürün çeşitlendirmesinin önemini ortaya koymaktadır.

Yukarıdaki soruna göre, kalkınma stratejisi olarak

Bununla birlikte, bir kısım hizmet türleri üzerindeki ticaret yeni değildir. Örneğin, taşımacılık, turizm, sigortacılık ve bankacılık gibi hizmetler eskiden beri dış ticaret kapsamında önemli bir yere sahiptir. Yeni olan son yirmi, otuz yıldan beri uluslararası hizmet ticaretinde görülen büyük artışlar ve yeni yeni hizmet türlerinin ortaya çıkmasıdır.

İhracat ile dolaysız dış yatırım arasında uzlaştırıcı formül de lisans (licencing) anlaşmalarıdır. Lisans, firmanın elindeki teknoloji veya üretim yönteminin yabancı bir işletmeye kiralanmasıdır. Yabancı şirket, lisans anlaşması sayesinde söz konusu malı kendisine verilen teknik özelliklere uygun biçimde üretir. Mallar satıldıkça da kazançların bir bölümü, lisans sözleşmesinde belirtildiği şekilde, kiralayan ana şirkete gönderilir. Lisans bedeli olarak ana şirkete yapılan ödemelere "royalty" denmektedir.

Günümüzde özellikle iletişim ve ulaştırma teknolojisi alanlarında baş döndürücü bir teknolojik gelişme yaşanmaktadır. Teknolojiyi üretenler ise gelişmiş sanayi ülkelerindeki büyük firmalardır. Sahip oldukları hızlı teknolojik gelişme yaratma kapasitesi dolayısıyla ileri sanayi ülkelerinden aynı zamanda “bilgi toplumu” diye de söz edilmektedir.