ULUSLARARASI İKTİSAT POLİTİKASI

Altın ihraç noktası, yabancı bir paranın (pound) serbest piyasada ulusal para (ABD doları) cinsinden alabileceği en yüksek fiyatı ifade eder. Bir ülkedeki (ABD) mevcut döviz kuru altının taşıma maliyeti ile altınının değerinin toplamından daha büyükse ülke dışına ödemeler ulusal para ile değil altın ile yapılacaktır.

Ülkelerin altın rezervleri sınırlı olduğu için bir ülkenin ödemeler dengesi açığı sürekli olarak devam edemez. Bu noktada, David Hume’nin altın akım mekanizması (specie-flow mechanism) bir otomatik denkleştirme mekanizması olarak devreye girmektedir. Döviz kuru, bu mekanizmanın işlemesi sonucu, 1£ = 5$ düzeyinde oluşacak ve altın standardı uzun dönemde fiyat istikrarını sağlamış olacaktır.

Sterilizasyon, değişik nedenlerle para arzında ortaya çıkan artışların etkilerini dengelemek için merkez bankalarının yaptıkları açık piyasa işlemleridir. Merkez bankası döviz satın aldığı zaman ortaya çıkan para arzı artışını tahvil satarak piyasadan çekmeye çalışır ve bu şekilde döviz piyasasına yapmış olduğu müdahalenin para arzı üzerindeki etkisini azaltmış olur.

Dünyada ilk merkez bankası olarak nitelendirilebilecek olan banka 1694’te kurulan İngiltere Bankasıdır. Bu banka 1844 yılında kağıt para ihraç tekeline, 1870 yılına gelindiğinde ise son ödünç veren olma rolüne sahip olmuştur.

Ayarlanabilir sabit kur sistemi, Bretton Woods para sistemine özgü bir döviz kuru uygulamasıdır. Buna göre ödemeler bilançosu fazlaların oluştuğu durumda ulusal para revalüe edilecek; ödemeler bilançosu açığı oluştuğunda devalüe edilecektir. Böylece ekonominin dış şoklara karşı esnekliği artmış olacaktır. Ayarlanma bandının gerçekçi biçimde belirlenmesi bu kur sisteminin en kritik noktasıdır.

1946’da başlayan Bretton Woods sistemi esas itibarıyla 1958 yılına kadar sistemin mimarlarının öngördüğü biçimde işlemedi. Çünkü savaş sonrası dönemde önemli sanayileşmiş ülkeler 1958 yılına kadar konvertibiliteye geçemedi. İkili ticaret anlaşmalarının yaygınlaşması ve dolar kıtlığı sorunu, Bretton Woods’un ilk döne- mine damgasını vurmuştur

Marshall Planı’nın amacı, Avrupa ülkelerinin büyümelerini sağlamak, ihracat kapasitelerini arttırmak, ekonomik istikrar yaratarak politik istikrarı korumaktı. Bu yardımlardan yararlanan ülkelere Avrupa içi ticaretin ve ödemelerin liberasyonu bir şart olarak getiriliyordu. Bu yardımların üyelere cari işlemler açıklarının boyutuna bağlı olarak tahsisini sağlamak amacıyla, 1948’de Avrupa Ekonomik İşbirliği Organizasyonu (OEEC) kuruldu. Bütün bu gelişmelerin sonucunda, 1950 tarihinde, OEEC’nin himayesinde Avrupa Ödemeler Birliği kuruldu. Avrupa Ödemeler Birliği Avrupa ülkelerinin çok yanlı ticarete yönelmelerinde önemli bir etki yaratmıştır.

1968 yılında ABD dolarının %25 altın karşılığı basılması ilkesinden vazgeçilerek ABD dolarının altınla olan bağlantısı fiilen ortadan kalkmış, sistem fiilen bir dolar standardına dönüşmüştür. Fakat Sistemin fiilen bir dolar standardına dönüşmesi ironik biçimde ABD’nin parasal genişleme konusunda daha sorumlu davranmasını gerektirdiği hâlde ABD giderek daha sorumsuz bir parasal genişleme sürecine girmiş, böylece sistem, doların altına konvertibilitesinin kaldırıldığı Ağustos 1971’e kadar giderek artan bir istikrarsızlık süreci çerçevesinde işlemiştir. Buna karşın yeni bir uluslararası rezervin yaratılması, (SDR-Özel Çekme Hakları) ABD dolarının altın karşısında devalüe edilmesi ve dalgalı kur sistemine geçiş olmak üzere, üç farklı öneri dile getirilmiş ve ABD’nin karşı çıkmasına rağmen, bu önerilerin üçü de hayat geçmiştir. Ayrıca Avrupa ülkeleri 1971 Smitsonian anlaşmasının toplam %4,5 olarak belirlediği marj yerine kendi aralarında toplam %2.25’lik bir dalgalanma ile paralarını serbest dalgalanmaya bırakmışlar ve bu süreç tüneldeki yılan olarak bilinen mekanizmanın doğmasına yol açmıştır. Tüm bu gelişmeler aslında Bretton Woods sonrası dünyada egemen olan dalgalı kur sisteminin alt yapısını oluşturmuştur.

Calvo ve Reinhart gelişmekte olan ülkelerin resmî düzeyde dalgalı kur sisteminde olduklarını açıklasalar bile, fiilen sabit ya da sabite yakın kur sistemlerine yöneldiğini belirtmekte ve bu durumu dalgalanma korkusu olarak nitelendirmektedir. Dalgalanma korkusunun nedenleri kredibilite yetersizliği, yükümlülüklerin dolarizasyonu, uluslararası sermaye piyasalarına girişteki zorluklar ve döviz kurundan yurt içi fiyatlara geçişgenlik katsayısının yüksekliğidir. Dalgalanma korkusuna yol açan bu nedenler arasında en önemlisi kredibilite yetersizliğidir. Kredibilite yetersizliği büyüdükçe yükümlülüklerin dolarizasyonu yaygınlaşmakta ve merkez bankasının son ödünç veren olarak mali sisteme müdahale gücü azalmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerin uluslararası finansal piyasalardaki borçlanma olanaklarından rahat biçimde yararlandıkları dönemlerde bile, kredibilite yetersizliği dalgalanma korkusuna yol açarak merkez bankalarının bağımsız para politikası uygulama gücünü azaltmaktadır.

Literatürdeki tartışmalara bakıldığında dalgalanma korkusunun temelinde gelişmekte olan piyasa ekonomilerinin yüz yüze olduğu ilk günah sorununun yer aldığı görülmektedir. İlk günah sorunu, bir ülkenin kendi parası cinsinden uluslararası piyasalarda kısa ve uzun vadeli borçlanma yapamamasını; ulusal düzeyde ise ulusal para cinsinden uzun vadeli borçlanma gerçekleştirememesi durumunu ifade etmektedir.

Altının üretim maliyetlerinin yüksek olması, altın rezervlerinin kıt olması gibi nedenlerle birçok ülke açısından en önemli sorun altın para miktarının ekonominin üretim ve ticaret hacmindeki artışa uygun biçimde arttırılamaması olmuştur. Adam Smith'e göre, herhangi bir ülkede tedavülde bulunan ve bu ülkenin sahip olduğu toprakların ve emeğin yarattığı yıllık ürünün dolaşımda bulunmasına ve bunları tüketmek isteyen kişilere dağıtılmasına aracılık eden altın ve gümüş para, yani mal para ölü bir mal mevcududur.

"Her ülke parasının değerini altına sabitlediğinde ülkelerin paraları arasındaki değişim oranı sabitlenmektedir" derken kasdedilen nominal döviz kurudur. Nominal döviz kuru sabit kaldığı halde reel döviz kuru iç ve dış fiyat ilişkisine bağlı olarak değişebilir.

Klasik altın standardı sisteminde ödemeler bilançosu fazla veren ülkenin merkez bankasının açık piyasa alımı yaparak; ödemeler bilançosu açık veren ülkenin merkez bankasının ise açık piyasa satışı yaparak yurt içi fiyat intibakını hızlandırmasına oyunun kuralı adı verilir.

Para arzındaki değişmelerin reel gelir düzeyini (Y) etkilememesi paranın yansızlığı olarak isimlendirilmektedir. Klasik iktisatçılar uzun dönemde paranın yansız olduğunu, para arzındaki artışın sadece fiyatlar genel düzeyini değil tüm malların fiyatlarını aynı oranda arttırdığını, para arzı değişirken göreli fiyatların değişmediğini savunurlar.

Klasik altın standardının bünyesinde barındırdığı potansiyel sorun, ülkelerin para politikası uygulamasında dış dengeye odaklanması ve iç dengenin geri planda kalmasıdır. Bu sorun, I. Dünya Savaşı sonrası dönemde değişen toplum yapılarıyla birlikte altın para sistemine geri dönüş çabalarının önündeki en büyük engel olmuştur.

Adam Smith (1985:233-270)’e göre, herhangi bir ülkede tedavülde bulunan ve bu ülkenin sahip olduğu toprakların ve emeğin yarattığı yıllık ürününün dolaşımda bulunmasına ve bunları tüketmek isteyen kişilere dağıtılmasına aracılık eden altın ve gümüş para (yani mal para) ölü bir mal mevcududur.

Altın ihraç noktası: Yabancı bir paranın (pound) serbest piyasada ulusal para (ABD doları) cinsinden alabileceği en yüksek fiyatı ifade eder. Bir ülkedeki (ABD) mevcut döviz kuru altının taşıma maliyeti ile altınının değerinin toplamından daha büyükse ülke dışına ödemeler ulusal para ile değil altın ile yapılacaktır.

Sterilizasyon: Değişik nedenlerle para arzında ortaya çıkan artışların etkilerini dengelemek için merkez bankalarının yaptıkları açık piyasa işlemleridir. Merkez bankası döviz satın aldığı zaman ortaya çıkan para arzı artışını tahvil satarak piyasadan çekmeye çalışır ve bu şekilde döviz piyasasına yapmış olduğu müdahalenin para arzı üzerindeki etkisini azaltmış olur.

1958-1967 dönemi Bretton Woods sisteminin altın çağı olarak nitelendirilmekle birlikte bu dönemde ortaya çıkan üç temel dinamik sistemin sonunu hazırlamıştır:

ABD dolarının egemen olduğu bir sistemin ortaya çıkması ve ABD’nin ödemeler bilançosu açıklarının sürekli olarak artması,

Dünya altın rezervlerinin yetersizliği,

Ayarlanabilir sabit kur sisteminin fiilen sabit kur sistemi gibi işlemesi.

İmkânsız Üçlü: Sermaye hareketleri açısından dışa
açık bir ekonomide para politikasının eş anlı olarak hem iç dengeyi sağlayacak (politika faiz oranının kontrolü) hem de dış dengeyi (döviz kurunun kontrolü) sağlayacak biçimde kullanamayacağını ifade eden kavramdır.