ULUSLARARASI İKTİSAT POLİTİKASI

Mal para sistemi: Bir malın para olarak kullanıldığı sistemdir. Tarihsel olarak bakıldığında derinin, deniz kabuğunun para olarak kullanıldığı bilinmektedir. Ancak sahip olduğu özellikler nedeniyle para olarak kullanımı en yaygın olan mal altın olmuştur.

Fiyat katılığı: Mal ve hizmet fiyatlarının kısa dönemde arz ve talep koşullarına hızlı biçimde intibak edememesidir. Kısa dönemde yaşanan talep şoklarının ciddi reel etkiler yaratmasına neden olan bu durum, üretim ve istihdam kayıplarına yol açmaktadır. Sterilizasyon: Değişik nedenlerle para arzında ortaya çıkan artışların etkilerini dengelemek için merkez bankalarının yaptıkları açık piyasa işlemleridir. Merkez bankası döviz satın aldığı zaman ortaya çıkan para arzı artışını tahvil satarak piyasadan çekmeye çalışır ve bu şekilde döviz piyasasına yapmış olduğu müdahalenin para arzı üzerindeki etkisini azaltmış olur. Oyunun kuralı: Klasik altın standardı sisteminde, ödemeler bilançosu fazla veren ülkenin merkez bankasının açık piyasa alımı yaparak; ödemeler bilançosu açık veren ülkenin merkez bankasının ise  açık piyasa satışı yaparak yurt içi fiyat intibakını hızlandırmasıdır. Ayarlanabilir sabit kur sistemi: Bretton Woods para sistemine özgü bir döviz kuru uygulamasıdır. Buna göre ödemeler bilançosu fazlaların oluştuğu durumda ulusal para revalüe edilecek; ödemeler bilançosu açığı oluştuğunda devalüe edilecektir. Böylece ekonominin dış şoklara karşı esnekliği artmış olacaktır. Ayarlanma bandının gerçekçi biçimde belirlenmesi bu kur sisteminin en kritik noktasıdır.

Sterilizasyon: Değişik nedenlerle para arzında ortaya çıkan artışların etkilerini dengelemek için merkez bankalarının yaptıkları açık piyasa işlemleridir. Merkez bankası döviz satın aldığı zaman ortaya çıkan para arzı artışını tahvil satarak piyasadan çekmeye çalışır ve bu şekilde döviz piyasasına yapmış olduğu müdahalenin para arzı üzerindeki etkisini azaltmış olur. İmkânsız Üçlü: Sermaye hareketleri açısından dışa açık bir ekonomide para politikasının eş anlı olarak hem iç dengeyi sağlayacak (politika faiz oranının kontrolü) hem de dış dengeyi (döviz kurunun kontrolü) sağlayacak biçimde kullanamayacağını ifade eden kavramdır. Oyunun kuralı: Klasik altın standardı sisteminde, ödemeler bilançosu fazla veren ülkenin merkez bankasının açık piyasa alımı yaparak; ödemeler bilançosu açık veren ülkenin merkez bankasının ise  açık piyasa satışı yaparak yurt içi fiyat intibakını hızlandırmasıdır. Altın ithal noktası: Yabancı bir paranın (pound) serbest piyasada ulusal para (ABD doları) cinsinden alabileceği en düşük fiyatı ifade eder. Bir ülkedeki (ABD) mevcut döviz kuru, altınının değeri ile altının taşıma maliyeti arasındaki farktan daha küçük olduğunda ABD’li ekonomik birimler yaptıkları ihracat karşılığında pound kabul etmeyecek, ödemelerin altınla yapılmasını isteyeceklerdir.

Fiyat katılığı: Mal ve hizmet fiyatlarının kısa dönemde arz ve talep koşullarına hızlı biçimde intibak edememesidir. Kısa dönemde yaşanan talep şoklarının ciddi reel etkiler yaratmasına neden olan bu durum, üretim ve istihdam kayıplarına yol açmaktadır. İmkânsız Üçlü: Sermaye hareketleri açısından dışa açık bir ekonomide para politikasının eş anlı olarak hem iç dengeyi sağlayacak (politika faiz oranının kontrolü) hem de dış dengeyi (döviz kurunun kontrolü) sağlayacak biçimde kullanamayacağını ifade eden kavramdır. Sağlam Para: Bir ulusal paranın istikrarlı, itibarlı ve tam konvertibl olmasıdır. Paranın istikrarlı olması orta ve uzun dönemde satın alma gücünü korumasını; itibarlı olması parayı yaratan merkez bankasının enflasyonist davranmayacağına inanılmasını; tam konvertibl olması ise sadece ulusal düzeyde değil uluslararası işlemlerde de kabul görmesini ifade etmektedir. Net-work (ağ) dışsallığı: Uluslararası alanda ortak bir para uluslararası ödeme aracı kullanılıyorsa bu ödeme aracını kullanan ülke sayısı artıkça, ilgili ödeme aracıyla işlem yapmanın maliyetinin azalması ve ortaya çıkan faydanın artmasıdır.

Ani duruş (sudden stop): Başarısız iktisat politikası uygulamaları gibi içsel nedenlerle ya da küresel likidite koşullarının kötüleşmesi ya da diğer ülkelerdeki krizlerin bulaşması gibi dış nedenlerle bir ülkeye yönelik sermaye girişlerinin aniden durması ve sermaye çıkışlarının başlaması durumudur. Sağlam Para: Bir ulusal paranın istikrarlı, itibarlı ve tam konvertibl olmasıdır. Paranın istikrarlı olması orta ve uzun dönemde satın alma gücünü korumasını; itibarlı olması parayı yaratan merkez bankasının enflasyonist davranmayacağına inanılmasını; tam konvertibl olması ise sadece ulusal düzeyde değil uluslararası işlemlerde de kabul görmesini ifade etmektedir. Net-work (ağ) dışsallığı: Uluslararası alanda ortak bir para uluslararası ödeme aracı kullanılıyorsa bu ödeme aracını kullanan ülke sayısı artıkça, ilgili ödeme aracıyla işlem yapmanın maliyetinin azalması ve ortaya çıkan faydanın artmasıdır. Son ödünç veren olma rolü (Lender of last resort): Merkez bankalarının fiyat istikrarını ve finansal istikrarı sağlama amaçları vardır. Finansal kurumların fon açıklarını serbest piyasadan karşılayamamaları durumunda, merkez bankası, bu amaçlar çerçevesinde, son ödünç veren olarak likidite sorunu olan finansal kurumlara likidite sağlar. Mali sistemde son ödünç veren rolünü oynayabilecek tek kurum merkez bankasıdır. Çünkü merkez bankalarının para basma yetkisi vardır

Klasik altın standardı sistemi dünyada altın para standardının altın çağı olarak nitelendirilmektedir. Ancak 1870-1914 döneminin bir altın çağ hâline gelişi tek başına klasik altın standardının yarattığı bir sonuç olarak görülmemelidir. Çünkü bu dönem, dünyada bilimsel ve teknolojik gelişmelerin çok yaygın olduğu, önemli savaşların yaşanmadığı, sermaye hareketlerinin arttığı, işbölümü ve uzmanlaşmaya dayalı serbest ticaret ilkesi doğrultusunda sanayileşmeye ağırlık verilen ve üretim düzeyindeki artışa bağlı olarak doğal kaynakların etkin biçimde kullanıldığı bir dönemdir (Özbek vd. 2011, s.41). Benzer biçimde, klasik altın standardını sonlandıran unsur olarak I. Dünya Savaşı’nı görmek, sistemin işleyişi ile ilgili hiçbir sorunun olmadığı yanılgısına yol açabilir. Klasik altın standardının bünyesinde barındırdığı potansiyel sorun, ülkelerin para politikası uygulamasında dış dengeye odaklanması ve iç dengenin geri planda kalmasıdır. Bu sorun, I. Dünya Savaşı sonrası dönemde, değişen toplumsal yapılarla birlikte altın para sistemine geri dönüş çabalarının önündeki en büyük engel olmuştur.

Dünyada ilk merkez bankası olarak nitelendirilebilecek olan banka 1694’te kurulan İngiltere Bankasıdır. Bu banka 1844 yılında kağıt para ihraç tekeline, 1870 yılına gelindiğinde ise son ödünç veren olma rolüne sahip olmuştur. Klasik altın standardı öncesi dönemde dünyada merkez bankası sayısı on üç iken bu sayı klasik altın standardı döneminde yirmi bire yükselmektedir.

I.Dünya Savaşı’ndan sonraki dönemde, altın para sistemine geri dönüş çabaları çerçevesinde, 1922 yılında toplanan Genoa Konferansı önemli bir kilometre taşı olmuştur. Bu konferansta dünyadaki altın rezervlerinin kıtlığı sorununu aşabilmek için altın dışında dövizlerin (ABD doları ve İngiliz poundu) de rezerv olarak kullanılması öngörülüyordu.

I.Dünya Savaşı sonrası dönemde döviz kurunun istikrarına, uluslararası işbirliğine ve ulusal düzeyde tam istihdamın sağlanmasına hizmet edecek bir uluslararası para sisteminin oluşturulması temel amaç olmuştur. Bretton Woods sisteminin oluşum sürecine bakıldığında dünyanın parasal düzeni açısından iki önemli planın varlığı görülmektedir. Bunlar Keynes Planı olarak anılan İngiliz planı ve White Planı olarak bilinen ABD planıdır.

İç denge: Bir ekonominin fiyat istikrarına, düşük bir işsizlik oranına, yüksek ve sürdürülebilir bir büyüme oranına ulaşması demektir.Ani duruş (sudden stop): Başarısız iktisat politikası uygulamaları gibi içsel nedenlerle ya da küresel likidite koşullarının kötüleşmesi ya da diğer ülkelerdeki krizlerin bulaşması gibi dış nedenlerle bir ülkeye yönelik sermaye girişlerinin aniden durması ve sermaye çıkışlarının başlaması durumudur. Sağlam Para: Bir ulusal paranın istikrarlı, itibarlı ve tam konvertibl olmasıdır. Paranın istikrarlı olması orta ve uzun dönemde satın alma gücünü korumasını; itibarlı olması parayı yaratan merkez bankasının enflasyonist davranmayacağına inanılmasını; tam konvertibl olması ise sadece ulusal düzeyde değil uluslararası işlemlerde de kabul görmesini ifade etmektedir. İmkânsız Üçlü: Sermaye hareketleri açısından dışa açık bir ekonomide para politikasının eş anlı olarak hem iç dengeyi sağlayacak (politika faiz oranının kontrolü) hem de dış dengeyi (döviz kurunun kontrolü) sağlayacak biçimde kullanamayacağını ifade eden kavramdır.

Altın ihraç noktası: Yabancı bir paranın (pound) serbest piyasada ulusal para (ABD doları) cinsinden alabileceği en yüksek fiyatı ifade eder.

Sterilizasyon: Değişik nedenlerle para arzında ortaya çıkan artışların etkilerini dengelemek için merkez bankalarının yaptıkları açık piyasa işlemleridir.

Dış denge: Ödemeler bilançosunun dengede olması, mal akımları ve sermaye akımları itibarıyla döviz girişinin döviz çıkışına eşit olması demektir.

İç denge: Bir ekonominin fiyat istikrarına, düşük bir işsizlik oranına, yüksek ve sürdürülebilir bir büyüme oranına ulaşması demektir.

Dünyada ilk merkez bankası olarak nitelendirilebilecek olan banka 1694’te kurulan İngiltere Bankasıdır.

Kırk dört ülkenin katılımıyla 1 Temmuz 1944’te başlayan Bretton Woods Konferansı 22 Temmuz 1944’te sona ermiştir.

Bretton Woods sisteminde ABD dolarının değeri doğrudan doğruya altına bağlanmış ve 1 ons altın 35 dolar olarak belirlenmişti. FED, 35 dolar getirene 1 ons altın vermeyi taahhüt ettiği için, ABD doları altın karşısında sınırsız konvertibiliteye sahipti. Diğer ülkeler ulusal paralarını ± %1’lik dalgalanma marjı çerçevesinde ABD dolarına sabitlemişlerdi. Bu şekilde her ülkenin parası hem ABD dolarına, hem de altına bağlamış oluyordu. Sistem bir yönüyle dolar standardı, bir yönüyle de altın standardı görünümündeydi.

Dalgalanma korkusunun nedenleri kredibilite yetersizliği, yükümlülüklerin dolarizasyonu, uluslararası sermaye piyasalarına girişteki zorluklar ve döviz kurundan yurt içi fiyatlara geçişgenlik katsayısının yüksekliğidir.

İlk günah sorunu, bir ülkenin kendi parası cinsinden uluslararası piyasalarda kısa ve uzun vadeli borçlanma yapamamasını; ulusal düzeyde ise ulusal para cinsinden uzun vadeli borçlanma gerçekleştirememesi durumunu ifade etmektedir.

İkili ticaret anlaşmalarının yaygınlaşması ve dolar kıtlığı sorunu, Bretton Woods'un ilk dönemine damgasını vurmuştur.