ULUSLARARASI İKTİSAT POLİTİKASI

İthal ikamesi ve İhracata dayalı sanayileşme stratejisi ulusal ekonomik güce dayalı bir büyümeyi konu alır. Buna karşın Dışa dönük strateji, dünya piyasaları ile bütünleşmeyi temel almaktadır. İhracata dayalı sanayileşme stratejisinde geliştirilecek sanayilerin iç piyasadan çok, dış piyasa için üretimde bulunması amaçlanmaktadır. Bu strateji, ithalatın yapısından çok ihracatın yapısını değiştirecek yöndedir. Dolayısıyla azgelişmiş ekonominin ihracatı içinde sınai ürünler payının artması doğaldır. Buna karşın Dışa dönük strateji, yalnızca sanayi malları ihracatını özendirmek anlamına gelmemektedir.

Net ihracat bilindiği gibi ülke millî hasılasına bir katkıdır. Gerek sermaye akışı gerekse mal ve hizmet satışından elde edilen döviz gelirleri milli gelire dolayısıyla üretim kapasitesine bir katkı sağlarken, borçlanma ya da doğrudan yabancı sermaye yatırımları ülkenin üretebildiğinden daha fazla tüketebilme olanağı yaratır. Kalkınmanın finansmanında kullanılacak sermaye için dış ticaretten sağlanan döviz oldukça önemlidir. Döviz kazandırıcı yanı temel etken olmakla birlikte, bunun yanında ekonominin sanayileşmesi bakımından etkiler de vardır. Bu etkiler;

 *Ara ve yatırım mallarının temini                                                                     

* Piyasa genişletici etki; Azgelişmiş ekonomilerde ihracat yoluyla belirli ölçülerde de olsa, dış pazar sağlanarak sınırlı iç piyasanın (talebin) sınırlılık derecesi azaltılabilir. Yetersiz talep yapısı, azgelişmiş ülkelerde bir yandan üreticilerin girişim isteklerini ve yatırım harcamalarını kısıtlarken diğer yandan da verimliliğin düşük kalmasına yol açmaktadır.
* Ölçek ekonomilerinin ve dışsallıkların yaratılması                                              Teknik bilgi aktarımı

Azgelişmiş ülkelerde tarım sektöründe emek yoğunluğu çok fazladır. Karşılaştırmalı Üstünlükler Teorisi geleneksel biçimiyle incelendiğinde, var olan faktör donanımı ve teknolojik yapılarından ötürü, azgelişmiş ülkelerin gıda, maden ve tarımsal hammadde üretiminde uzmanlaşmaları ve bu malları ihraç ederek çoğu sanayi ürünlerini gelişmiş ülkelerden ithal etmeleri gerekir. Ancak böyle bir model kısa dönemde refah artışı sağlasa da uzun dönemde azgelişmiş ülkelerin kalkınmasını engelleyebilir. Başka bir deyişle, bu yaklaşım mevcut dengesizliklere süreklilik kazandırılması demektir. Tarıma göre, sanayi kesiminin sahip olduğu ileri ve geri bağlılıklar nedeniyle daha büyük dinamik etkiler (ölçek
ekonomisi ve dışsallıklar) sağladığı bilinmektedir. Sanayinin yol açtığı bu dinamik etkiler arasında örneğin, beşeri sermaye ve teknolojik yeniliklerdeki artış, sermaye alt yapısının gelişimi, ihracatta yüksek fiyat ve istikrarlı gelir sayılabilir. Oysa ölçek ekonomileri ve dışsallıklar klasik ve neoklasik dış ticaret teorisinde yoktur.

Azgelişmiş ülkelerin ihracatında gıda maddelerinin önemli bir yer tuttuğu açıktır. Engel Kanunu’na göre; gelir arttıkça, gıda maddelerine yapılan harcamaların oranı azalır; buna karşılık sanayi mallarına yapılan harcamaların payı artar. Başka bir deyişle, zamanla tarım ürünlerine olan dünya talebi azalırken sanayi
ürünlerine talebin artıyor olması nedeniyle ya da azgelişmiş ülkelerdeki gelir artışı sonucunda ithalat talebi, ihraç malları talebinden daha hızlı yükseldiği için dış ticaret hadleri, gıda maddeleri ihraç eden ülkeler aleyhine bir gelişme göstermektedir. Söz konusu gelişmeye benzer bir diğer durum, azgelişmiş ülkelerin  ihraç etmiş oldukları tarımsal maddeler ile hammaddelerin yerine, teknolojik gelişmelere bağlı olarak yapay (suni) maddeler ile atıkların yeniden kullanılması, dünya hammadde talebinde devamlı bir azalışa yol açmaktadır. Hammadde talebindeki bu azalış ise bunların fiyatlarının düşmesi sonucunu doğurmuştur. Ayrıca, sanayileşmiş ülkelerde yeni korumacılık şeklinde tarım kesimini koruyucu önlemler sonucunda dünya tarımsal ürün ithalatında büyük azalmalar olmuştur. Bu durum, gelişme yolunda olan ülkelerin ihracat potansiyellerini büyük ölçüde sınırlamıştır.

Gelişmiş ülkelerdeki güçlü işçi sendikaları ve diğer tekelci kuruluşların, teknolojinin yarattığı verimlilikte meydana gelen artışları fiyatlara yansıtmayıp yüksek ücret ve kâr şeklinde kendilerinde alıkoydukları savunulmaktadır. Buna karşılık ilkel ürün üreten ülkelerin verimlilik artışlarından sağlamış oldukları kazançlar fiyatların düşmesi nedeniyle çok düşük kalmıştır. Çünkü söz konusu ülkelerde güçlü sendikalar ve tekel kuruluşların ya hiç bulunmayışı veya güçsüz olmaları nedeniyle verimlilik artışları ihraç mallarının fiyatlarının düşmesine sebep olmuştur. Böylece, verimlilik artışları ülkede tutulamayıp azgelişmiş ülkelerden gelişmiş ülkelere devamlı bir gelir akımı doğurmaktadır. Bu durum azgelişmiş ülkelerin satın alma güçlerini azaltarak kalkınma çabalarını büyük ölçüde kısıtlamaktadır.

Özellikle azgelişmiş veya gelişmekte olan ülkeler için ekonomide, tüm sektörlerin eş anlı ve aynı oranda büyümesi olasılığı yoktur. Öncü sektörler, ekonomide ileri ve geri bağlantıları ile diğer sektör veya sektörlerin gelişmesini özendirebilirler. İhracat sektörü de, gerek bu bağlantıları gerekse iktisadi gelişme için gerekli döviz kazandırıcı özelliği nedeniyle ekonomide öncü sektör olabilir. İhracat ile elde edilen döviz kullanılarak gerekli ithal ara ve yatırım mallarının sağlanması ve yatırımların arttırılması olanağı doğmaktadır. Böylece kalkınma hızı artacak, millî gelir ve istihdam düzeyini daha hızlı bir şekilde arttırmak olanağı doğacaktır.
İhracat yoluyla dövizin artması, yukarıdaki sonuçlarından farklı olarak ayrıca dövizin fırsat maliyetini ucuzlatmakta, zaman içerisinde ekonomideki korumacı duvarlar azaltılabilmektedir. Diğer bir dolaylı etki, ihracatın uyardığı talep, yurt içi mallara yönelik talebi de arttıracağı için, yurt içi sektörler ile ihracatçı sektörler arasındaki kaynak rekabeti, yurt içi sektörlerde yenilik ve verimlilikleri uyaracaktır. Araştırma-geliştirme (AR-GE) faaliyetlerinin artması bir yandan üretim olanaklarını arttırırken diğer yandan da üretimde verimliliği arttıracaktır. Bu teknolojik gelişmeler aynı zamanda üretim maliyetlerinin azalmasına neden olacaktır.

Döviz Kuru Politikası: Daha önce değinildiği gibi aşırı değerlenmiş döviz kurunun sınai mal ihracatına olan etkisi olumsuzdur. Aşırı değerlenmiş kur sürdükçe ithalat, ihracata kıyasla daha kârlı olacaktır. Bu durumda iç piyasa için üretim daha çekici hale gelecektir ve dolayısıyla ihracata yönelik yatırımlar azalacaktır. Enflasyonist bir ortamda bu etki daha da hızlıdır. Diğer yandan, aşırı değerlenmiş kur, ithalatı özendirerek ticaret açığına ve ithalat kontrolüne neden olacaktır. Az değerlenmiş döviz kuru politikası ihracatçının lehine olacaktır.

İthal ikamesine dayalı sanayileşme stratejisine yönelik en önemli eleştiri, ithal ikamesi ile birlikte getirilen korumanın ekonomide kaynakların yanlış dağılımına neden olacağı idi. Aynı eleştiri, ihracat için uygulanan özendirmeler konusunda da yapılabilir. Örneğin, dünya fiyatlarının üzerindeki fiyatlarla üretim yapan firmalar, gerçekleştirilen ihracat özendirmelerinin yarattığı avantajlarla etkin olmayan bu üretime devam edecekler ve maliyetleri düşürmek için çaba harcamayacaklardır. Özendirmelerin daha önce kurulmuş sanayilere yönelik olduğu ve başlangıçta bu sanayilerin yanlış kaynak dağılımları sonucu kurulduğu düşünüldüğünde, ekonomideki bu çarpıklık, var olan ihracatı özendirme sistemiyle desteklenmiş olacaktır. Yine ihracat artışının olumlu etkiler sağlayabilmesi için, bazı koşulların varlığı gereklidir. Öncelikle ekonomide yüksek bir ihracat hızı artışı olmalıdır. Bu artış hızında görülen gelişmenin, istihdam ve reel gelir üzerinde dolaysız ve olumlu etkisi olması gerekir. İhracat sonucu elde edilen gelirin tüketilen kısmından çok tasarruf edilmesi gerekir. Eğer ihracat artışı sonucunda gelir, tasarruf dolayısıyla yatırım alanlarına kaydırılamıyorsa ihracat artışının büyümeye etkisi olumsuz olabilecektir.

Gerek ihracata dayalı sanayileşme stratejisinin gerekse ithal ikamesine dayalı sanayileşme stratejisinin sanayileşme için tek başına yeterli olmadığını görülmektedir. 1997 Asya krizi sonrası Washington sonrası uzlaşması (post-Washington consensus) olarak adlandırılabilecek bir dönem başlamıştır. Bu dönem, devletin önemli olduğu, serbest piyasanın başarılı olması için devletin özellikle eğitim ve teknoloji alanlarında altyapı yatırımlarında bulunması gerektiği, önemli olanın sadece devletin payını azaltması değil, devletin yeniden yapılandırılması olduğu bir dönemdir. Böylece serbest piyasayı canlandıracak ve güçlendirecek bir senteze gitme gereği ortaya çıkmış; giderek devlet ile piyasa birbirinin karşıtı değil, birbirini tamamlayan iki olgu olarak görülmeye başlanmıştır. Dışa açık bir ekonominin gerekli olduğu piyasa ile devletin bir başarı sentezi ortaya çıkarabileceği görüşünde, Asya modelleri önemli rol oynamışlardır. Eski tarz sanayi politikası, yani belli sektörleri güçlendirme
geri plana itilmiştir. Bir yandan devletin eğitim, teknoloji ve AR-GE yatırımlarının ne denli önemli olduğu vurgulanmaktayken diğer yandan geçmişteki selektif sanayi politikasının geri plana atıldığını görüyoruz. 1960-1970’li yılların piyasa aksaklıklarını planlama ile çözmeye çalışan devlet anlayışı, yerini 1980’li yıllarda piyasa mekanizmasından çözüm arayan ve piyasayı terk eden bir devlet anlayışına bırakmıştır. Bunun da yetersizlikleri görülünce 1990’li yıllarda yeni bir senteze gidilmiştir.

Dış ticaretin kalkınmayı olumsuz yönde etkileyebileceğini savunan görüşlerden en ön planda olanı Singer-Prebisch tezidir. Diğer şıklardaki iktisatçılar serbest dış ticaretin faydaları üzerinde odaklanır. Doğru seçenek "D" şıkkıdır.

F. List’in azgelişmiş ülkelerdeki genç endüstrilerin dış ticarette rekabet gücünün olamayacağını, yerli endüstrilerin gelişebilmeleri için üretimin dış rekabete getirilecek sınırlamalarla korunması gerektiğini savunan tezi; Genç / Bebek Endüstriler Tezi'dir. Doğru seçenek "C" şıkkıdır.

A,B,D ve E şıkları İthal ikamesi ve İhracata dayalı sanayileşme stratejisi ile ilgili ifadelerken, C şıkkındaki ifade Dışa dönük kalkınma stratejisine ait doğru bir ifadedir. Doğru seçenek "C" şıkkıdır.

Posner tarafından ortaya atılan (1961) Teknoloji Açığı Teorisi’ne göre de yeni bir mal veya üretim süreci bulan sanayileşmiş ülkeler, bu malların ilk ihracatçısı olurlar. Ancak zamanla teknoloji taklit yoluyla ya da serbest bir mal durumuna gelerek öteki ülkelerin eline geçtikten sonra, o ülkeler emeğin ucuzluğu veya doğal kaynak üstünlükleri nedeniyle söz konusu malı ilk icat edenden daha ucuza üretirler. Böylece sözkonusu mal azgelişmiş ülkeler tarafından ihraç edilmeye başlanır. Malı ilk ihraç edenler bu ülkelerle rekabet edemedikleri için onu şimdi dışarıdan ithal ederler. Doğru seçenek "B" şıkkıdır.

Azgelişmiş ülkelerin ihraç etmiş oldukları tarımsal ürünlere olan dış talep esnekliğinin birden büyüktür. Doğru seçenek "B" şıkkıdır.

Belli yetkinliklere yapılan yüksek yatırımlar ile farklı sektörlerde başarıyı yakalayabilme becerisine kapsam ekonomisi adı verilir. Doğru seçenek "B" şıkkıdır.

I,III ve V. ifadeler doğru iken II ve IV. ifadeler yanlıştır. Çünkü, ilk aşamada nihai (tamamlanmış) tüketim mallarının üretimi, ikinci aşamada ise ara ve yatırım mallarının üretimi hedeflenir. Ayrıca, İlk aşamada, tüketim mallarının üretilmesi için gerekli olan emek ve girdiler bol miktardadır ve bu aşama ileri düzeyde bir teknoloji gerektirmez. Doğru seçenek "C" şıkkıdır.

A,B,C ve D şıklarındaki ifadeler ithal ikamesine dayalı sanayileşme stratejisi araçlarından iken, E şıkkındaki ifade değildir. Doğru seçenek "E" şıkkıdır.

Türkiye’de 24 Ocak 1980 Programı ile geleneksel ithal ikamesine dayalı sanayileşme stratejisinden vazgeçilerek, ihracata dayalı sanayileşme stratejisine geçilmiştir.

1960-1970’li yılların piyasa aksaklıklarını planlama ile çözmeye çalışan devlet anlayışı, yerini 1980’li yıllarda piyasa mekanizmasından çözüm arayan ve piyasayı terk eden bir devlet anlayışına bırakmıştır. Bunun da yetersizlikleri görülünce 1990’li yıllarda yeni bir senteze gidilerek bütünleştirilmiş sanayileşme stratejisi uygulanmmaya başlanmıştır. Doğru seçenek "C" şıkkıdır.

Klasik Dış Ticaret Teorisi'nin temelinde yatan karşılaştırmalı üstünlükler veya diğer adıyla karşılaştırmalı maliyetler ilkesine dayalı görüşler, serbest dış ticaretin faydaları üzerine odaklanır. 1950-1960'lı yıllarda Marshall, Edgeworth, Taussing, Heckscher, Ohlin, Viner, Haberler ve Cairncross gibi Neoklasik iktisatçılar sözkonuus bu temel ilke çerçevesinde dış ticaretin statik ve dinamik etkilerinden dolayı kalkınma ve sanayileşmeye olumlu katkılar yaptığını savunmuşlardır.