ULUSLARARASI İKTİSAT POLİTİKASI

Teknolojik değişmelerin kabulü durumda da yukarıdakine benzer bir sonuç ortaya çıkabilir. Posner tarafından ortaya atılan (1961) Teknoloji Açığı Teorisi’ne göre de yeni bir mal veya üretim süreci bulan sanayileşmiş ülkeler, bu malların ilk ihracatçısı olurlar. Ancak zamanla teknoloji taklit yoluyla ya da serbest bir mal durumuna gelerek öteki ülkelerin eline geçtikten sonra, o ülkeler emeğin ucuzluğu veya doğal kaynak üstünlükleri nedeniyle söz konusu malı ilk icat edenden daha ucuza üretirler. Böylece sözkonusu mal azgelişmiş ülkeler tarafından ihraç edilmeye başlanır. Malı ilk ihraç edenler bu ülkelerle rekabet edemedikleri için onu şimdi dışarıdan ithal ederler. Dokumacılık ürünleri bunun en tipik örneğidir. Örneğin, azgelişmiş ülkelerin tekstil üretimine başlamalarından sonra geçmişte dünyanın en büyük tekstil üreticisi olan İngiltere’nin üretimi azalmış ve hatta bu ürünlerin dışarıdan ithal edilmesi gerekmiştir.

Tek başına faktör yoğunluğu, üretim kararlarına yol göstermeyecektir. Faktör yoğunluğu yanında, faktör fiyatlarının dinamik seyrini dikkatle izlemek gerekecektir. Ayrıca, azgelişmiş ülkelerin hemen hepsinde var olan tarım sektöründeki gizli işsizlik, bu sektörde ücretlerin düşük olmasının esas nedenidir. Dolayısıyla eğer sanayi ürünleri ithalatı, gümrükle korunursa tarımdan sanayiye işgücü kayacak ve sanayide ücretler düşerken tarımda yükselecektir. F. List’e ait Genç Endüstri Tezi olarak bilinen bu görüş, faktör yoğunluğuna bakılmaksızın sanayileşmeyi öngörmektedir. Dolayısıyla azgelişmiş ülkelerin sanayiyi geliştirmekten ve söz konusu dinamik etkilerden vazgeçmemeleri önerilmektedir.

Azgelişmiş ülkelerin yapısal olarak nitelendirilen özelliklerinden işsizlik, atıl kapasitelerin varlığı, tekelci eğilimler, faktörlerin hareketliliğin sınırlılığı, gelişim sürecinde ortaya çıkan ikili yapılar (ekonomik, teknolojik ve sosyal düalizm), faktör fiyatlarının fırsat maliyetlerini yansıtmaması vs. unsurlar, Karşılaştırmalı Üstünlükler Teorisi’nde iddia edilen tam rekabet koşullarının oluşumunu engeller. Azgelişmiş ülkelerde tam rekabetçi fiyatların oluşamamasının yanı sıra diğer bir eleştiri ise, dış ticaret yoluyla faktör fiyatlarının eşitleneceği teziyle ilgilidir. Başka bir deyişle bu teze göre, dış ticaret yoluyla sadece ürünlerin fiyatları değil, faktör fiyatları da eşitlenir.

1997 Asya krizi sonrası Washington sonrası uzlaşması (post-Washington consensus) olarak adlandırılabilecek bir dönem başlamıştır. Bu dönem, devletin önemli olduğu, serbest piyasanın başarılı olması için devletin özellikle eğitim ve teknoloji alanlarında altyapı yatırımlarında bulunması gerektiği, önemli olanın sadece devletin payını azaltması değil, devletin yeniden yapılandırılması olduğu bir dönemdir. Böylece serbest piyasayı canlandıracak ve güçlendirecek bir senteze gitme gereği ortaya çıkmış; giderek devlet ile piyasa birbirinin karşıtı değil, birbirini tamamlayan iki olgu olarak görülmeye başlanmıştır.

İhracatı Özendiren Diğer Uygulamalar: İhracatın özendirilmesinde kullanılan diğer uygulamaları ihracat kredisi, ihracat sigortası, ulaşım kolaylıkları ve alt yapının tamamlanması ve son olarak ithalatta liberasyon şeklinde özetleyebiliriz.

Japonya 1950’li yıllarda emek-yoğun olan bir ülke iken zaman içinde karşılaştırmalı üstünlüğünü değiştirerek, günümüzde sermaye-yoğun bir ülke konumuna gelmiştir.

1963’ten bu yana kalkınma planlarıyla yönetilen Türkiye ekonomisinde ithal ikamesine dayalı sanayileşme stratejisinin gerçekte ilk aşaması, bu dönemin başında tamamlanmıştır. Ancak ikinci aşama olan ara ve yatırım malları üretimine geçilememiştir. İthal ikamesine dayalı sanayileşme stratejisi her ne kadar planlarla uygulanmaya çalışılmış olsa da sonuçlarına bakıldığında rastgele şekliyle uygulandığı görülmektedir. Yarattığı olumsuz sonuçlara karşın bu strateji, Türkiye ekonomisinde sanayileşmenin temelini oluşturmuştur. Türkiye’de 24 Ocak 1980 Programı ile geleneksel ithal ikamesine dayalı sanayileşme stratejisinden vazgeçilerek, ihracata dayalı sanayileşme stratejisine geçilmiştir. Sınai mamül ihracatına dayalı ihracat, bu programın odak noktasını oluşturmuştur. En son hedef, ekonominin serbest piyasa ve iş bölümü koşullarında dışa açılması ve dünya ekonomisi ile bütünleşmesidir.

Toplam ihracat içinde sanayi malları payını ve ihracatı arttıracak politikaların uygulanmasına ihracat ikamesi denir. Tarım ürünleri ve geleneksel olmayan hammaddelerin işlenmiş ve yarı işlenmiş olarak ihraç edilebilmesi ve/veya işlenmiş ve yarı işlenmiş sınai mal ihracatının geleneksel hammadde ihracatı yerine geçmesi (ikame edilmesi) gibi uygulamaları da içinde barındıran bu terim, literatürde ihracatın öncülük ettiği büyüme (export-led growth) stratejisi veya ihracata dayalı sanayileşme stratejisi yerine kullanılabilmektedir.

Bir malı ithal etmek yerine ilgili malın ikamesini yurt içinde üretmek ise ithal ikamesi olarak adlandırılır. İthal ikamesini gerçekleştirilebilmek, o malın ithalatını zorlaştırmak başka bir deyişle korumacı dış ticaret politikası uygulamaya bağlı olacaktır. Bu nedenle ithal ikamesine yönelik iç sanayileşme politikası ile korumacı dış ticaret politikaları yan yana uygulanır.

Dünya Bankasının raporlarına göre, açık ekonomiye ve serbest modele dayalı ülkeler, içe dönük ithal ikamesine dayalı modeli uygulayan ve devletin ekonomide ağırlıklı rol aldığı ülkelere göre daha başarılı olmuşlardır. Bu ikilemde, Asya kaplanları olarak tanımlanan Güney Kore, Tayvan, Hong Kong, Singapur Neoliberal politikaların uygulandığı Asya modelleri arasında en başarılı örneklerdir. İthal ikameci modeli uygulayan ülkeler ise zamansal olarak farklılık gösterseler de hızlı bir büyüme sürecinin ardından özellikle ikinci aşama olan yatırım malları sanayinin oluşumunda darboğaz ya da tıkanma ile karşılaşmışlardır. Örneğin, Latin Amerika’da ithal ikamesine dayalı politikalar uygulayan Brezilya’da 1964-1967, Meksika’da 1982 ve Türkiye’de 1978-1980 yılları kriz yıllarıdır.

Döviz kazandırıcı yanı temel etken olmakla birlikte, bunun yanında ekonominin sanayileşmesi bakımından etkiler de vardır. Bu etkileri kısaca aşağıdaki şekillerde özetleyebiliriz:

Azgelişmiş ülkelerin yapısal olarak nitelendirilen özelliklerinden işsizlik, atıl kapasitelerin varlığı, tekelci eğilimler, faktörlerin hareketliliğin sınırlılığı, gelişim sürecinde ortaya çıkan ikili yapılar (ekonomik, teknolojik ve sosyal düalizm), faktör fiyatlarının fırsat maliyetlerini yansıtmaması vs. unsurlar, Karşılaştırmalı Üstünlükler Teorisi’nde iddia edilen tam rekabet koşullarının oluşumunu engeller

Hans Singer ve Latin Amerikalı iktisatçı Raul Prebisch’in benzer tarihlerdeki çalışmalarının ortak sonucu olması nedeniyle SingerPrebisch tezi denmektedir.

İhracata Dayalı Sanayileşme Stratejisi’nin Araçları;

Geliştirilmesi istenen veya gelişmekte olan sanayi dallarının korunmasında genel araçlar aşağıdadır:

İthal İkamesine Dayalı Sanayileşme Stratejisi’nin Eleştirisi ve Uygulamada Karşılaşılan Sorunlar;

Türkiye’de 24 Ocak 1980 Programı ile geleneksel ithal ikamesine dayalı sanayileşme stratejisinden vazgeçilerek, ihracata dayalı sanayileşme stratejisine geçilmiştir. Sınai mamül ihracatına dayalı ihracat, bu programın odak noktasını oluşturmuştur. En son hedef, ekonominin serbest piyasa ve işbölümü koşullarında dışa açılması ve dünya ekonomisi ile bütünleşmesidir.

Azgelişmiş ülkelerde dış ticaret ve dış ekonomik ilişkilerde uygulanacak politikalar, bu ülkelerin ekonomik gelişme sorunları ile iç içe geçmiş durumdadır. Diğer bir deyişle, içeride kalkınma (sanayileşme) sorununun, çözümü dış ticaret ve dış ekonomik ilişkilerde uygulanacak politika ile karşılıklı etki yaratmaktadır. Azgelişmiş bir ekonomide ekonominin yapısı dış ticaret politikasını tayin ettiği gibi, uygulanan dış ticaret politikası da sanayileşme stratejisini etkilemektedir.    Sonuç olarak, azgelişmiş ülkeler açısından sanayileşmenin, kalkınmanın temeli, dış ticaretin de gelişmenin motoru olduğu yaklaşımı genel kabul görmektedir ve kalkınma stratejileri aynı zamanda sanayileşme stratejileri olarak değerlendirilmektedir. Ayrıca, uluslararası ticaret sadece ekonomideki var olan koşullarla değil, aynı zamanda gelecekte amaç edinilen yapı ile de ilgilidir. Bu bakımdan uluslararası ticaretin yapısı ve uygulanan politikalar ekonominin kalkınmasını yakından ilgilendirmektedir. Bu açıdan sanayileşme ile dış ticaret politikaları arasındaki bağ bakımından ihracata yönelme ve ithal ikamesi alternatiflerini karşılaştırmak gerekmektedir.