Ödemeler Dengesi ve Denkleşme Mekanizmaları

Ödemeler dengesi, bir ekonomide yerleşik kişilerin diğer ekonomilerde bulunan yerleşik kişiler ile belirli bir dönem içinde yapmış oldukları ekonomik işlemlerin kayıtlarını gösteren bir rapordur. İstatistiki nitelikte olan bu rapor aylık, üçer aylık ve yıllık olarak hazırlanır. Zamana bağlı olarak açıklanan, dinamik bir kavram olduğu için ödemeler dengesi bir akım değişkendir

Ekonomik işlemler, ülke yerleşikleri ile yabancı ülke yerleşikleri arasında, mal, hizmet, sermaye ve gelir akımı ile reel veya finansal karşılıksız transfer işlemleridir

Özet tablo: Sadece başlıca kalemleri içeren, sınırlı ölçüde bilgi veren bir tablodur.
Analitik tablo: Bir ekonomideki gelişmeleri analiz etmeye imkân verecek tüm gerekli kalemleri içeren tablodur.
Detay tablo: Ödemeler dengesinin en kapsamlı sunumunu içeren tablodur. Bu tabloda mal ve hizmet ticareti, gelir ve giderler dengesi, cari transferler, vadelerine ve sektörlere göre sermaye hareketleri, varlık ve yükümlülükler, kredi kullanımları ve geri ödemeleri yer alır.

Çift Kayıt İlkesi: Ödemeler dengesinde her hesap bir karşı hesap ile kapatılır. Böylece muhasebedeki bilanço denkliği sağlanır.

Tüm ekonomik varlıklar piyasa değerleri ile ödemeler dengesine kaydedilir. Piyasa değeri ya da fiyatı, alıcı ile satıcının ödemeye ve satmaya razı olduğu ve işlemin gerçekleştiği fiyattır.

Ödemeler dengesi; biri Cari İşlemler Hesabı, diğeri Sermaye ve Finans Hesabı olmak üzere iki temel hesaptan oluşur

Cari İşlemler Hesabı’nda yer alan alt hesaplar şunlardır:
a. Mal Ticareti
b. Hizmet Ticareti
c. Gelirler
d. Cari Transferler

Sermaye ve Finans Hesabı ise tüm uluslararası finansal ve reel varlıkların alım
satım işlemlerinin kaydedildiği bir hesaptır. Finansal varlıklar; mevduatları, borçlanmaları, özel kesim ve devlet tahvillerini ve hisse senetlerini kapsar. Reel varlıklar ise fabrikalar, gayrimenkuller, antikalar gibi kalemlerdir. Ülke yerleşikleri tarafından yabancı varlıkların satın alınması ve satılması ile yabancılar tarafından yerel varlıkların satın alınması ve satılması bu hesapta takip edilir. Sermaye ve Finans Hesabı içinde yer alan alt hesaplar şunlardır:
a. Sermaye Hesabı
b. Finans Hesabı
c. Diğer Yatırımlar
d. Rezerv Varlıklar

Cari İşlemler Hesabı içinde yer alan mal ticareti kalemlerinin negatif sonucunu ifade eder. Kısaca ithalatın ihracatı aşmasıdır.

Bu hesapta mal ihracat ve ithalatı yer almaktadır. Ticaret konusu olan mallar; genel mal ticareti, işlem gören mallar, onarım gören mallar, taşıtlar için limanlarda sağlanan mallar ve ticari mal niteliğinde olan altın şeklinde sınıflandırılır.

Hizmet Ticareti Hesabı’nda taşımacılık, turizm, inşaat, sigortacılık, finansal hizmetler ve resmî hizmetler yer alır.

Karşılıksız Transfer: Çift kayıt ilkesine uymayan tek hesap olup bağışları, yardımları ve işçi dövizlerini kapsar. Yurt dışında çalışan işçiler o ülkenin yerleşiği olarak kabul edildiği zaman gönderdikleri döviz havaleleri ve diğer transferler, söz konusu ülkeden gelen karşılıksız ödeme niteliği taşımaktadır. Bu nedenle işçi havaleleri, karşılıksız transfer adı da verilen Cari Transferler Hesabı’nda yer almaktadır

1- Göçmen Transferleri: Yurt dışından ülkemize göç eden kişilerin ülkemize aktardıkları varlıklara ilişkin tutarları içermektedir.

2- Üretilmeyen ve Finansal Olmayan Varlıklar: Telif, ticari marka, kira, lisans ve transfer sözleşmeleri gibi maddi olmayan varlıklar ile kara parçası gibi maddi varlıkları kapsamaktadır. Türkiye’deki spor kulüplerinden alınan ve bonservis bedelleri için yurt dışından elde edilen gelir ve gider tutarları bu hesapta izlenmektedir.

Bir ülkenin Merkez Bankasının uluslararası rezervlerindeki değişmeler, ödemeler dengesinde Resmî Rezervler Hesabı’na kaydedilir. Bu hesapta da alacakların ve borçların belirlenmesi kuralları, özel sektör sermaye hesabı kayıtlarında olduğu gibidir. Merkez Bankasının uluslararası rezerv varlıkları artışı Resmî Rezervler Hesabına borç olarak kaydedilir. Özel yerleşiklerin yabancı varlık kazançlarında olduğu gibi, burada da Merkez Bankası döviz veya altın talebini arttırarak uluslararası rezerv varlığı kazanmıştır. Merkez Bankasının rezervlerinin artmasına rağmen bu işlem borç (-) olarak kaydedilir. Diğer yandan Merkez Bankasının uluslararası rezervleri azalırsa Resmî Rezervler Hesabı’na alacak kaydı yapılır. Özel yerleşiklerin yabancı varlıklarını satması gibi, bu işlemde de Merkez Bankası döviz talebini azaltmıştır. Bu nedenle Merkez Bankasının rezervlerinin azalmasına rağmen, bu işlem pozitif (+) olarak kaydedilir. Rezerv varlıklar; parasal altın rezervleri, özel çekme hakları (SDR), IMF nezdindeki rezerv pozisyonu, döviz rezervlerini ve diğer alacak haklarını kapsamaktadır

Uluslararası ticaret ve sermaye hareketleri nedeniyle oluşan döviz talebi artışı ve resmî rezerv azalışıdır.

Net Hata ve Noksan (NHN) Hesabı, veri farklılığı, kayıt dönemi farklılığı, kredili işlemler gibi nedenlerle ödemeler dengesinde muhasebe anlamında denklik sağlamak amacıyla açılan bir
hesaptır.

Genişletici politikalar, hızlı büyüme süreci, döviz kuru politikaları, döviz spekülasyonu, verimlilik azalışı, ekonomik dalgalanmalar ve arz şokları ekonomide ödemeler dengesi açıklarına yol açan başlıca nedenlerdir.

Bir ekonomide gelirin tüketilmeyen kısmı tasarruf edilmekte ve yatırım harcamalarında kullanılmaktadır. Dışa kapalı bir ekonomide özel ve kamu kesimi tasarruflarından oluşan toplam yurt içi tasarruflar, özel ve kamu kesimi yatırımları toplamına eşit olmaktadır. Bir ülkede yapılan toplam tasarrufların toplam yatırımlara eşit olmasına tasarruf-yatırım özdeşliği adı verilir. Buna göre;
Özel Tasarruflar + Kamu Tasarrufları = Özel Yatırımlar + Kamu Yatırımları

Bütçe açığı veren bir ekonomide özel kesim tasarrufları da yetersiz ise cari açık oluşur. Bu nedenle bütçe açığına ve cari açığa ikiz açıklar denir.

Dışa kapalı ekonomi için geliştirilmiş Keynesyen millî gelir teorisinin açık ekonomi için de geçerli kabul edilmesi ile birlikte Keynesyen dış denkleşme mekanizması belirlenmiş olmaktadır. Bu yaklaşımın varsayımları şunlardır:
• sabit kur sistemi geçerlidir,
• fiyatlar genel düzeyi, faiz oranı ve ücretler sabittir.

Görüldüğü gibi klasik yaklaşımda değişken alınan fiyat düzeyi Keynesyen modelde sabit varsayılmıştır.