DÖVİZ PİYASASI VE DÖVİZ KURU SİSTEMLERİ

Döviz piyasasında işlem gören yabancı paralar nakit biçiminde veya nakte dönüştürülebilen varlıklar biçiminde olabilmektedir. Nakit biçiminde olan yabancı paralara efektif adı verilir. Buna karşılık yabancı para cinsinden düzenlenmiş banka havaleleri, ödeme emirleri, poliçeler ve seyahat çekleri şeklinde nakte dönüştürülebilen araçlar döviz olarak ifade edilmektedir.

Döviz piyasasının katılımcıları firmalar, bireyler, bankalar ve resmî kurumlar şeklinde ifade edilen tüm ekonomik kesimlerdir.

Merkez Bankasının döviz işlemleri yapmasının temel amacı ulusal paranın değerini korumak ve döviz rezervlerini belirli bir düzeyde tutmaktır.

Türkiye’de döviz işlemleri temel olarak üç farklı piyasada gerçekleştirilmektedir:
• Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) Gözetimindeki Döviz ve Efektif Piyasaları
• Bankalararası Döviz Piyasası
• Serbest Döviz Piyasası.

Döviz alım satım işlemlerinin yürütüldüğü döviz piyasası bazı temel özellikler taşımaktadır. Aşağıda bu özelliklere yer verilmektedir:

• Döviz piyasasında alıcı ve satıcıların karşı karşıya gelmesi gerekmez.
• Döviz piyasaları örgütsüz piyasalardır.
• Döviz piyasaları evrensel piyasalardır.
• Döviz piyasaları hiç kapanmayan piyasalardır.
• Döviz piyasaları tam rekabet piyasasına yakın piyasalardır.

Döviz piyasası dört temel işlevi yerine getirir:

• Satın alma gücünü transfer etme
• Kredi kolaylığı sağlama
• Döviz kuru riskinden koruma
• Değer saklama.

Dünyada n kadar ulusal para olduğu kabul edilirse döviz kuru sayısı;
n(n-1)/ 2 adet olur. 30 tane ulusal paranın olduğu kabul edilirse işlem gören döviz kuru sayısı 30*29/2=435 olacaktır.

Dolaysız (direkt) kotasyon yönteminde döviz kuru bir birim yabancı paranın ulusal para cinsinden fiyatı olarak tanımlanır. Buna Avrupa tipi kotasyon adı da verilir. Dolaylı (indirekt) kotasyon yönteminde ise döviz kuru, bir birim ulusal paranın
yabancı para cinsinden fiyatı olarak tanımlanır. Buna Amerikan tipi kotasyon denir.

Döviz kurları, döviz işleminin yönüne göre alış ve satış kurları olarak ayrılır. Bankaların ve diğer aracı kurumların döviz alış işlemlerinde uyguladıkları kura döviz alış kuru denirken satış işlemlerinde uygulanan kura da döviz satış kuru
denmektedir. Alış ve satış kuru arasındaki farka da kur marjı (spread) adı verilir.

ABD doları baz alınarak ortak dolar paydası üzerinden hesaplanan kurlara çapraz kur adı verilir.

Bir ekonomide finansal kurumların açıkladıkları düz kur aynı zamanda nominal kur adını almaktadır. Buna karşılık ülkelerin enflasyon oranları dikkate alınarak hesaplanan kura reel kur denmektedir.

Bu durumda 2.60 olarak gerçekleşen 2013 yılı sonu döviz kurunun enflasyondan arındırılmış reel değeri sorulmaktadır. Buna göre 2012 yılı baz olarak alınmakta ve fiyat endeksi 100 kabul edilmektedir. ABD’de TÜFE %4 olunca 100 kabul edilen 2012 yılı endeksinin 104 olduğu, Türkiye’de %12 olan TÜFE’nin ise 112’ye çıktığı anlaşılmaktadır. Buna göre;
2012 yılı reel döviz kuru = 2.30 × (100/100) = 2.30 TL iken, 2013 yılı reel döviz kuru = 2.60 × (104 / 112) = 2.41 TL olmuştur.

Reel kur yükseldiğinde, diğer bir deyişle bir malın ulusal para ile dış fiyatı, iç fiyatına göre artmış olur; bu nedenle ihracat artar, ithalat azalır.

Mutlak Satın Alma Gücü Paritesi: Bu yaklaşım ülke parasının geçerli döviz kuru cinsinden diğer ülkelerle aynı alım gücüne sahip olduğunu vurgular. Bir mal sepetinin fiyatının tüm ülkelerde aynı olması gerektiğini kabul eder. Böylece döviz kurunun ne olması gerektiğini açıklar.

Nispi satın alma gücü paritesi, mutlak yaklaşımdan farklı olarak döviz kurlarının alması gereken değeri açıklamaz. Bu teori döviz kurlarının, belli bir dönemde ne kadar değişmesi gerektiğini açıklar.

Arbitraj tek fiyat yasasının bir sonucu olarak geliştirilmiş bir işlemdir. Tek fiyat yasasına göre devlet müdahalesinin olmadığı ve tam rekabet şartlarının geçerli olduğu bir ekonomide her ekonomik varlığın tek bir fiyatı vardır. Belli bir
anda oluşan fiyat farklılığı ise arbitraj işlemine yol açar.

Spekülasyon, beklentiler dikkate alınarak ve risk üstlenilerek kazanç sağlama faaliyeti olup tahmine dayalı döviz işlemidir.

Finans literatüründe döviz kurunun yükselmesini bekleyen iyimser spekülatörlere boğalar (bulls), döviz kurunun düşmesini bekleyen kötümser spekülatörlere ayılar (bears) adı verilir.

Spekülasyon ile arbitraj işlemleri arasında üstlenilen risk açısından fark vardır. Arbitrajda düşük fiyattan alınan dövizin aynı anda yüksek fiyattan satılması ile risksiz kâr elde etme amacı vardır. Spekülasyonda ise amaç, belli bir dönemde satın alınan dövizin gelecekte daha yüksek fiyattan satılmasını beklemektir. Beklentilerin gerçekleşmeme olasılığı nedeniyle spekülasyon, arbitrajın aksine, riskli bir işlem olmaktadır.

Dalgalı kur sisteminde ise döviz kuru ve dolayısıyla ulusal paranın değeri piyasa güçleri tarafından, diğer bir deyişle döviz arz ve talebi tarafından belirlenir; Merkez Bankası döviz kuruna müdahalede bulunmaz. Döviz talebi artınca döviz
kuru artar, döviz arzı artınca döviz kuru düşer.