ULUSLARARASI İKTİSAT POLİTİKASI - Deneme Sınavı - 11

Dış ticaretin  sanayileşme açısından özel etkileri dışında genel anlamda yarattığı diğer destekleyici etkileri sermaye birikimine katkı, tekellerin önlenmesi, kalitenin arttırılması ve kalitedeki farklılıkların giderilmesi ve işsizliğin azaltılması şeklinde özetlenebilir.

Mal para sistemi: Bir malın para olarak kullanıldığı sistemdir. Tarihsel olarak bakıldığında derinin, deniz kabuğunun para olarak kullanıldığı bilinmektedir. Ancak sahip olduğu özellikler nedeniyle para olarak kullanımı en yaygın olan mal altın olmuştur.

Fiyat katılığı: Mal ve hizmet fiyatlarının kısa dönemde arz ve talep koşullarına hızlı biçimde intibak edememesidir. Kısa dönemde yaşanan talep şoklarının ciddi reel etkiler yaratmasına neden olan bu durum, üretim ve istihdam kayıplarına yol açmaktadır. Sterilizasyon: Değişik nedenlerle para arzında ortaya çıkan artışların etkilerini dengelemek için merkez bankalarının yaptıkları açık piyasa işlemleridir. Merkez bankası döviz satın aldığı zaman ortaya çıkan para arzı artışını tahvil satarak piyasadan çekmeye çalışır ve bu şekilde döviz piyasasına yapmış olduğu müdahalenin para arzı üzerindeki etkisini azaltmış olur. Oyunun kuralı: Klasik altın standardı sisteminde, ödemeler bilançosu fazla veren ülkenin merkez bankasının açık piyasa alımı yaparak; ödemeler bilançosu açık veren ülkenin merkez bankasının ise  açık piyasa satışı yaparak yurt içi fiyat intibakını hızlandırmasıdır. Ayarlanabilir sabit kur sistemi: Bretton Woods para sistemine özgü bir döviz kuru uygulamasıdır. Buna göre ödemeler bilançosu fazlaların oluştuğu durumda ulusal para revalüe edilecek; ödemeler bilançosu açığı oluştuğunda devalüe edilecektir. Böylece ekonominin dış şoklara karşı esnekliği artmış olacaktır. Ayarlanma bandının gerçekçi biçimde belirlenmesi bu kur sisteminin en kritik noktasıdır.

Sterilizasyon: Değişik nedenlerle para arzında ortaya çıkan artışların etkilerini dengelemek için merkez bankalarının yaptıkları açık piyasa işlemleridir. Merkez bankası döviz satın aldığı zaman ortaya çıkan para arzı artışını tahvil satarak piyasadan çekmeye çalışır ve bu şekilde döviz piyasasına yapmış olduğu müdahalenin para arzı üzerindeki etkisini azaltmış olur. İmkânsız Üçlü: Sermaye hareketleri açısından dışa açık bir ekonomide para politikasının eş anlı olarak hem iç dengeyi sağlayacak (politika faiz oranının kontrolü) hem de dış dengeyi (döviz kurunun kontrolü) sağlayacak biçimde kullanamayacağını ifade eden kavramdır. Oyunun kuralı: Klasik altın standardı sisteminde, ödemeler bilançosu fazla veren ülkenin merkez bankasının açık piyasa alımı yaparak; ödemeler bilançosu açık veren ülkenin merkez bankasının ise  açık piyasa satışı yaparak yurt içi fiyat intibakını hızlandırmasıdır. Altın ithal noktası: Yabancı bir paranın (pound) serbest piyasada ulusal para (ABD doları) cinsinden alabileceği en düşük fiyatı ifade eder. Bir ülkedeki (ABD) mevcut döviz kuru, altınının değeri ile altının taşıma maliyeti arasındaki farktan daha küçük olduğunda ABD’li ekonomik birimler yaptıkları ihracat karşılığında pound kabul etmeyecek, ödemelerin altınla yapılmasını isteyeceklerdir.

Fiyat katılığı: Mal ve hizmet fiyatlarının kısa dönemde arz ve talep koşullarına hızlı biçimde intibak edememesidir. Kısa dönemde yaşanan talep şoklarının ciddi reel etkiler yaratmasına neden olan bu durum, üretim ve istihdam kayıplarına yol açmaktadır. İmkânsız Üçlü: Sermaye hareketleri açısından dışa açık bir ekonomide para politikasının eş anlı olarak hem iç dengeyi sağlayacak (politika faiz oranının kontrolü) hem de dış dengeyi (döviz kurunun kontrolü) sağlayacak biçimde kullanamayacağını ifade eden kavramdır. Sağlam Para: Bir ulusal paranın istikrarlı, itibarlı ve tam konvertibl olmasıdır. Paranın istikrarlı olması orta ve uzun dönemde satın alma gücünü korumasını; itibarlı olması parayı yaratan merkez bankasının enflasyonist davranmayacağına inanılmasını; tam konvertibl olması ise sadece ulusal düzeyde değil uluslararası işlemlerde de kabul görmesini ifade etmektedir. Net-work (ağ) dışsallığı: Uluslararası alanda ortak bir para uluslararası ödeme aracı kullanılıyorsa bu ödeme aracını kullanan ülke sayısı artıkça, ilgili ödeme aracıyla işlem yapmanın maliyetinin azalması ve ortaya çıkan faydanın artmasıdır.

Ani duruş (sudden stop): Başarısız iktisat politikası uygulamaları gibi içsel nedenlerle ya da küresel likidite koşullarının kötüleşmesi ya da diğer ülkelerdeki krizlerin bulaşması gibi dış nedenlerle bir ülkeye yönelik sermaye girişlerinin aniden durması ve sermaye çıkışlarının başlaması durumudur. Sağlam Para: Bir ulusal paranın istikrarlı, itibarlı ve tam konvertibl olmasıdır. Paranın istikrarlı olması orta ve uzun dönemde satın alma gücünü korumasını; itibarlı olması parayı yaratan merkez bankasının enflasyonist davranmayacağına inanılmasını; tam konvertibl olması ise sadece ulusal düzeyde değil uluslararası işlemlerde de kabul görmesini ifade etmektedir. Net-work (ağ) dışsallığı: Uluslararası alanda ortak bir para uluslararası ödeme aracı kullanılıyorsa bu ödeme aracını kullanan ülke sayısı artıkça, ilgili ödeme aracıyla işlem yapmanın maliyetinin azalması ve ortaya çıkan faydanın artmasıdır. Son ödünç veren olma rolü (Lender of last resort): Merkez bankalarının fiyat istikrarını ve finansal istikrarı sağlama amaçları vardır. Finansal kurumların fon açıklarını serbest piyasadan karşılayamamaları durumunda, merkez bankası, bu amaçlar çerçevesinde, son ödünç veren olarak likidite sorunu olan finansal kurumlara likidite sağlar. Mali sistemde son ödünç veren rolünü oynayabilecek tek kurum merkez bankasıdır. Çünkü merkez bankalarının para basma yetkisi vardır

Klasik altın standardı sistemi dünyada altın para standardının altın çağı olarak nitelendirilmektedir. Ancak 1870-1914 döneminin bir altın çağ hâline gelişi tek başına klasik altın standardının yarattığı bir sonuç olarak görülmemelidir. Çünkü bu dönem, dünyada bilimsel ve teknolojik gelişmelerin çok yaygın olduğu, önemli savaşların yaşanmadığı, sermaye hareketlerinin arttığı, işbölümü ve uzmanlaşmaya dayalı serbest ticaret ilkesi doğrultusunda sanayileşmeye ağırlık verilen ve üretim düzeyindeki artışa bağlı olarak doğal kaynakların etkin biçimde kullanıldığı bir dönemdir (Özbek vd. 2011, s.41). Benzer biçimde, klasik altın standardını sonlandıran unsur olarak I. Dünya Savaşı’nı görmek, sistemin işleyişi ile ilgili hiçbir sorunun olmadığı yanılgısına yol açabilir. Klasik altın standardının bünyesinde barındırdığı potansiyel sorun, ülkelerin para politikası uygulamasında dış dengeye odaklanması ve iç dengenin geri planda kalmasıdır. Bu sorun, I. Dünya Savaşı sonrası dönemde, değişen toplumsal yapılarla birlikte altın para sistemine geri dönüş çabalarının önündeki en büyük engel olmuştur.

Dünyada ilk merkez bankası olarak nitelendirilebilecek olan banka 1694’te kurulan İngiltere Bankasıdır. Bu banka 1844 yılında kağıt para ihraç tekeline, 1870 yılına gelindiğinde ise son ödünç veren olma rolüne sahip olmuştur. Klasik altın standardı öncesi dönemde dünyada merkez bankası sayısı on üç iken bu sayı klasik altın standardı döneminde yirmi bire yükselmektedir.

I.Dünya Savaşı’ndan sonraki dönemde, altın para sistemine geri dönüş çabaları çerçevesinde, 1922 yılında toplanan Genoa Konferansı önemli bir kilometre taşı olmuştur. Bu konferansta dünyadaki altın rezervlerinin kıtlığı sorununu aşabilmek için altın dışında dövizlerin (ABD doları ve İngiliz poundu) de rezerv olarak kullanılması öngörülüyordu.

I.Dünya Savaşı sonrası dönemde döviz kurunun istikrarına, uluslararası işbirliğine ve ulusal düzeyde tam istihdamın sağlanmasına hizmet edecek bir uluslararası para sisteminin oluşturulması temel amaç olmuştur. Bretton Woods sisteminin oluşum sürecine bakıldığında dünyanın parasal düzeni açısından iki önemli planın varlığı görülmektedir. Bunlar Keynes Planı olarak anılan İngiliz planı ve White Planı olarak bilinen ABD planıdır.

İç denge: Bir ekonominin fiyat istikrarına, düşük bir işsizlik oranına, yüksek ve sürdürülebilir bir büyüme oranına ulaşması demektir.Ani duruş (sudden stop): Başarısız iktisat politikası uygulamaları gibi içsel nedenlerle ya da küresel likidite koşullarının kötüleşmesi ya da diğer ülkelerdeki krizlerin bulaşması gibi dış nedenlerle bir ülkeye yönelik sermaye girişlerinin aniden durması ve sermaye çıkışlarının başlaması durumudur. Sağlam Para: Bir ulusal paranın istikrarlı, itibarlı ve tam konvertibl olmasıdır. Paranın istikrarlı olması orta ve uzun dönemde satın alma gücünü korumasını; itibarlı olması parayı yaratan merkez bankasının enflasyonist davranmayacağına inanılmasını; tam konvertibl olması ise sadece ulusal düzeyde değil uluslararası işlemlerde de kabul görmesini ifade etmektedir. İmkânsız Üçlü: Sermaye hareketleri açısından dışa açık bir ekonomide para politikasının eş anlı olarak hem iç dengeyi sağlayacak (politika faiz oranının kontrolü) hem de dış dengeyi (döviz kurunun kontrolü) sağlayacak biçimde kullanamayacağını ifade eden kavramdır.

Döviz piyasasında işlem gören yabancı paralar nakit biçiminde veya nakte dönüştürülebilen varlıklar biçiminde olabilmektedir. Nakit biçiminde olan yabancı paralara efektif adı verilmektedir. Buna karşılık, yabancı para cinsinden düzenlenmiş banka havaleleri, ödeme emirleri, poliçeler ve seyahat çekleri şeklinde nakte dönüştürülebilen araçlar döviz olarak ifade edilmektedir.

Döviz piyasası işlemlerin belli bir mekanda değil, her türlü iletişim aracı vasıtasıyla her ortamda yapıldığı bir piyasa olması nedeniyle örgütsüz (tezgah-üstü) piyasa niteliğindedir. Ancak ülkemizde TCMB bünyesinde Döviz ve Efektif İşlemler Müdürlüğü'nün olması, örgütlü piyasa yapısını ifade eder. Bu nedenle ülkemizde, bazı ülkelerde de olduğu gibi, örgütlü ve örgütsüz döviz piyasası bir arada yer almaktadır.

Döviz alış ve satış kuru arasındaki farka, kur marjı adı verilir. Bu marj, döviz işleminin yapıldığı yere, zamana ve piyasa koşullarına göre değişir. Buna göre; döviz piyasasında işlem hacmi yeterince derin değilse, piyasada beklentiler olumsuz yönde ise, döviz işlemleri nakit şeklinde ise, işlemler finans merkezlerinden uzakta gerçekleşiyor ise kur marjı yüksek olmaktadır.

Nominal döviz kuru yükselirse, dış fiyatlar artarsa, iç fiyatlar düşerse veya dış fiyatlar iç fiyatlardan daha yüksek bir oranda artarsa reel kur yükselir. Diğer bir ifadeyle bir malın ulusal para ile dış fiyatı, iç fiyatına göre artmış olur; bu nedenle ihracat artar, ithalat azalır.

Mutlak Satın Alma Gücü Paritesi, ülke parasının geçerli döviz kuru cinsinden diğer ülkelerle aynı alım gücüne sahip olduğunu vurgular. Bir mal sepetinin fiyatının tüm ülkelerde aynı olması gerektiğini kabul eder. Böylece döviz kurunun ne olması gerektiğini açıklar.

Arbitraj işleminin temel fonksiyonu, piyasalararası fiyat farklılığını gidermesidir. Döviz talebinin arttığı piyasada döviz kuru yükselir, döviz arzının arttığı piyasada döviz kuru düşer. Böylece kur farkı ortadan kalkar ve arbitraj yapma imkanı kalmaz. Arbitraj çok kısa dönemde oluşan bir kazanç olanağıdır.

Vadeli döviz piyasası işlemleri genellikle kur riskinden kaçınmak amacıyla yapılan işlemlerdir. Finans literatüründe kur riskinden kaçınmaya hedging adı verilir. 1970'li yıllardan sonra dalgalı kur sisteminin yaygınlaşmasıyla kur riskinden kaçınma ihtiyacı artmış, bu ihtiyaçtan türeyen türev işlemler geliştirilmiştir. Türev işlemler piyasası kapsamında temel olarak forward işlemler, futures işlemler, opsiyon işlemleri ve swap sözleşmeler yer almaktadır.

Döviz swapı, bir firmanın en uygun koşulda bulduğu kredinin faizini, diğer bir firmanın başka bir para birimi cinsinden ödeyeceği kredi faizi ile değiştirmesidir.

Sabit döviz kuru sistemi, katı sabit kur ve geleneksel sabit kur olmak üzere ikiye ayrılır. Katı sabit kur rejimleri, dolarizasyon, para kurulu ve parasal birliktir. Geleneksel sabit kur rejimleri ise tek paraya endeksli ve sepet paraya endeksli rejimlerdir.