ULUSLARARASI HUKUK II

Uluslararası hukuk uyarınca egemenlik devlete kendi ülkesinde bulunan kişi ve şeyler (bunların içine o devlet ülkesinde kayıtlı olan deniz ve hava araçları ile o araçlarda çalışanlar da dahildir) bakımından tek başına kural koyma (yasama) ve bunları uygulama (yürütme ve yargı) yetkisi verir. Buna münhasır yetki ilkesi denir.

Devletler, evrensel cezai yetki iddiası ile korsanlık, köle ticareti, uyuşturucu ticareti, terörizm, işkence, ırk ayrımcılığı, uçak ve gemi kaçırma, rehine alma, insanlığa karşı suçlar, savaş suçları ve soykırım suçları gibi konularda yetkilerini ülke dışındaki olay ve şeyler üzerinde kullanmaktadır.

Devletin, ülkesinde bulunmayan kişiler hakkında yargılama yetkisini kullanabilmesi için dava konusu suçu düzenleyen bir uluslararası antlaşma veya ilgili devletler arasında yapılmış bir suçluların iadesi antlaşması uyarınca suçlunun iadesini talep etmesi gerekir. Suçlunun iadesini isteyen devletin ayrıca, söz konusu eylemin her iki devlette de suç oluşturduğunu, suçla ilgili yeterince delile sahip olduğunu, yalnızca o eylemle ilgili yargılama yapacağını ve suçluya işkence yapmayacağını ispatlaması gerekir. Suçlunun iadesi için, sanığın rızasının alınması gerekli değildir.

Bir devletin, kendi uyrukluğunda bulunan bir gerçek veya tüzel kişinin başka devletlerde uğradığı haksızlıklar adına uluslararası alanda hak arama yetkisine diplomatik himaye adı verilmektedir.

Uluslararası Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Konvansiyonu, Birleşmiş Milletler tarafından yapılan 1966 tarihli, bütün insanların ekonomik, sosyal ve kültürel haklarını korumak amacıyla yapılan uluslararası bir antlaşmadır. Diğer şıklarda verilen antlaşmalar ise belirli bölgelerdeki insan haklarını korumak amacıyla yapılmış bölgesel nitelikli antlaşmalardır.

Türkiye'nin taraf olduğu antlaşmalar arasında azınlıklara ilişkin yükümler taşıyan ilk antlaşma 1923 tarihli Lozan Antlaşması'dır.

Devletlerin egemen eşitliği ve birbirlerinin iç işlerine karışmasını yasaklayan kurala uluslararası hukukta getirilen tek istisna Birleşmiş Milletler Şartı'nın 51. maddesinde yer alan, bir devletin kendisine silahlı saldırıda bulunan devlete karşı kullanabileceği meşru müdafaa hakkıdır.

Yabancı bir ülkede bulunan kişileri (ister o ülke, ister başka bir ülke uyruğunda olsun) pek yakın ve hayati bir tehlikeden korumak için, buna izin veren bir Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi Kararı olmaksızın, başka bir devlet tarafından yapılan müdahaleye insani müdahale denir.

Birleşmiş Milletler Şartı madde 2/1 uyarınca tüm üye devletler hukuken eşittir. Devletlerin egemen eşitliği de denilen bu ilke kapsamında devletler, ayrım gözetilmeksizin uluslararası hukukun devletlere tanıdığı hak ve korumalardan yararlanabilirler.

Bir devletin başka bir devleti her hangi bir karşılığı olmayan bir hukuki ilişkiye girmeye zorlayamaması, devletlerin egemen eşitliğine ve mütekabiliyet ilkesine dayanır.

Yetkinin ülkeselliği ilkesi çerçevesinde
Uluslararası Daimi Adalet Divanı, devletin yetkilerini kural olarak sadece kendi
ülkesinde kullanabileceğini ve uluslararası örf ve adette veya andlaşmalarda bulunan müsaade edici bir kural olmaksızın devletin yetkisini ülkesi dışında kullanamayacağını ifade etmiştir (UDAD’nın 1927 tarihli Lotus-Bozkurt Davası kararı).

Buna göre kişinin etkin tabiiyetle bağlı olduğu devlet diplomatik himayeye başvurabilecektir (BMAD’nın 1955 tarihli
Nottebohm Davası kararı. Bu karar bahsi geçen konuyla ilgili değildir.

Yine 2002 yılında yürürlüğe giren Uluslararası Ceza Mahkemesi Roma Statüsü de söz konusu suçlarda devletlerin yargılamak istemediği veya
yargılayamadığı suçluları yargılama yetkisine haizdir. Terörizmle ilgisi yoktur.

Tüzel kişiler açısından tabiiyet iç hukuklarda kuruluş
yeri esası, idare merkezi esası ve şirket faaliyetlerinin yoğunlaştığı yer esası gibi
farklı esaslara tabi kılınmakta bu ise diplomatik himayenin bunlardan hangisi tarafından başvurulacağı sorusunu ortaya çıkarmaktadır. Birden fazla ülkede faaliyet gösteren şirketlerle ilgili konuları düzenlemek üzere genellikle devletler kendi
aralarında çok taraf­lı yatırımların korunması andlaşmaları yapma ve uluslararası
tahkime gitme yoluna başvurmaktadırlar. BM Adalet Divanı, bu konuda somut
olayın incelenerek şirketin hangi devletle gerçek bir bağlılık içinde olduğunun bulunması gerektiğini ifade etmiştir (BM Adalet Divanı’nın 1970 tarihli Barcelona
Traction Davası kararı).

Uluslararası hukuk, bir devletin yukarıda açıkladığımız ülkesel yetkisine kimi istisnaların getirilebileceğini de öngörmüş ve buna ilişkin kurallar getirmiştir. Bu kuralların bazıları uluslararası örf ve adet hukukunun parçası hâline gelmiştir: Her
devletin başka bir devletten onun ülkesini diğerinin zararına olacak faaliyetlerde
kullandırılmamasını isteme hakkı (Komşu devletten yayılan zehirli dumanların önlenmesine ilişkin 1941 tarihli Trail Smelter Hakemlik kararı), bir devletin kendi
işlem ve malları, devlet başkanı, diplomatik temsilcisi, savaş gemileri ve silahlı güçleri adına başka bir devletin ülkesel yetkisinden muaf tutulmayı isteme hakkı ve bir
devletin karasularından başka bir devlete ait gemilere geçme hakkı veren “zararsız
geçiş” hakkı.

C şıkkındaki konvansiyon diğerlerinden farklı olarak bahsi geçen konuyla ilgili değildir.

Devletlerin ülkelerinde çalışan insanların çalışma yaşamına ilişkin haklarını koruma amacıyla kurulmuş olan Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) kendi bünyesinde hazırladığı
uluslararası andlaşmalarla bu konularda uluslararası bir düzen oluşturmaktadır.

Çocuk haklarına ilişkin konvansiyon evrensel koruma amaçlar, diğerleri bölgeseldir.

İnsan haklarını bölgesel düzeyde koruyan andlaşmalar içinde en etkin çalışanları devletlere karşı vatandaşlara bir
uluslararası insan hakları mahkemesi önünde dava açma (bireysel başvuru) hakkı getiren 1950 Avrupa Konvansiyonudur.

Cevap Lozandır. (1923)