ULUSLARARASI HUKUK II - Deneme Sınavı - 18

Kirleten öder ilkesi: Bu ilke ilk kez, 1972’de Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (OECD) Konseyi’nce ileri sürülmüştür. Kim çevre zararına neden olursa zararı gidermek için yapılan masrafları ödemeye zorlanmalıdır. İlkenin özü, kirletenlerin, ekonomik olarak etkili kararlar verirken çevresel faktörleri de dikkate almasıdır. Rio Bildirisi’nde de bu esas vurgulanmaktadır. “Kamu yararı gözetilerek ve uluslararası ticaret ve yatırım çarpıtılmaksızın, kural olarak kirletenin kirlenme zararını üstlenmesi yaklaşımı” gözönünde bulundurulacaktır.

Çevre zararının önlenmesine dair ilke gibi ihtiyat ilkesi de çevre zararının önlenmesine çalışır. Bu ilke henüz, gelecekteki çevre zararının bilimsel kesinlik ile tahmin etmedeki zorluklar ile ilgilidir ve devletleri bilimsel belirsizliğe rağmen hemen harekete geçmeye davet eder.

Uluslararası hukuk uyarınca egemenlik devlete kendi ülkesinde bulunan kişi ve şeyler (bunların içine o devlet ülkesinde kayıtlı olan deniz ve hava araçları ile o araçlarda çalışanlar da dahildir) bakımından tek başına kural koyma (yasama) ve bunları uygulama (yürütme ve yargı) yetkisi verir. Buna münhasır yetki ilkesi denir.

Devletler, evrensel cezai yetki iddiası ile korsanlık, köle ticareti, uyuşturucu ticareti, terörizm, işkence, ırk ayrımcılığı, uçak ve gemi kaçırma, rehine alma, insanlığa karşı suçlar, savaş suçları ve soykırım suçları gibi konularda yetkilerini ülke dışındaki olay ve şeyler üzerinde kullanmaktadır.

Devletin, ülkesinde bulunmayan kişiler hakkında yargılama yetkisini kullanabilmesi için dava konusu suçu düzenleyen bir uluslararası antlaşma veya ilgili devletler arasında yapılmış bir suçluların iadesi antlaşması uyarınca suçlunun iadesini talep etmesi gerekir. Suçlunun iadesini isteyen devletin ayrıca, söz konusu eylemin her iki devlette de suç oluşturduğunu, suçla ilgili yeterince delile sahip olduğunu, yalnızca o eylemle ilgili yargılama yapacağını ve suçluya işkence yapmayacağını ispatlaması gerekir. Suçlunun iadesi için, sanığın rızasının alınması gerekli değildir.

Uluslararası Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Konvansiyonu, Birleşmiş Milletler tarafından yapılan 1966 tarihli, bütün insanların ekonomik, sosyal ve kültürel haklarını korumak amacıyla yapılan uluslararası bir antlaşmadır. Diğer şıklarda verilen antlaşmalar ise belirli bölgelerdeki insan haklarını korumak amacıyla yapılmış bölgesel nitelikli antlaşmalardır.

Devletlerin egemen eşitliği ve birbirlerinin iç işlerine karışmasını yasaklayan kurala uluslararası hukukta getirilen tek istisna Birleşmiş Milletler Şartı'nın 51. maddesinde yer alan, bir devletin kendisine silahlı saldırıda bulunan devlete karşı kullanabileceği meşru müdafaa hakkıdır.

Birleşmiş Milletler Şartı madde 2/1 uyarınca tüm üye devletler hukuken eşittir. Devletlerin egemen eşitliği de denilen bu ilke kapsamında devletler, ayrım gözetilmeksizin uluslararası hukukun devletlere tanıdığı hak ve korumalardan yararlanabilirler.

Bir devletin başka bir devleti her hangi bir karşılığı olmayan bir hukuki ilişkiye girmeye zorlayamaması, devletlerin egemen eşitliğine ve mütekabiliyet ilkesine dayanır.

Savaş veya silahlı çatışma durumlarının etkilerini sınırlandırmak amacıyla insanlara yapılması gerekli olan asgari davranış ve yardıma dair kurallar bütünüdür. Savaş hukuku veya silahlı çatışma hukuku olarak da bilinir. Uluslararası hukukun parçasıdır. Kodlaştırılmasına 19. yy. da başlanmıştır. Pek çok hükmü teamül hukukudur. Münferit eylemleri kapsamına almaz. Bu çerçevede yalnızca bir haydutluk eylemi veya teşkilatlanmamış ve kısa süren ayaklanmalar bir avuç bireyin devlete karşı ayaklanması veya bir polis merkezine saldırı silahlı çatışma olarak nitelendirilmemiş ve insancıl hukuk kapsamına dahil edilmemiştir. Ayrıca insancıl hukuk, devlet ile devlet arasındaki ilişkileri düzenler.

Meşru bir hükûmetin devrilmesi veya devletten ayrılmak için çıkarılan iç karışıklıklar devletin iç işidir ve karışılmaz. İsyancılar suçlu sayılırsa sorun devletin yetkisindedir. De Facto tanımadan önce devletlerce isyancılara savaşan veya asi sıfatı tanınabilir. Üçüncü devletlerin asilerle pazarlığa girmesi durumunda asilik sıfatı tanınmış olur. Muharip (savaşan) statüsü resmî bir statüdür. Savaş hukukunun savaşanlara tanıdığı barış zamanında sahip olunmayan birtakım yetkilerin uygulanması imkânını verir. Üçüncü devletler, asilik sıfatını tanıdıklarında savaşanlara tarafsız olmak zorundadır. Asilik sıfatının etkileri, savaşan sıfatına göre daha sınırlıdır. Üçüncü devletler bu sıfatı tanımakla isyancılara sınırlı savaşan olma hakkı tanır. İsyancılar, açık denizde başka devletlerin gemilerini durdurup arayamazlar, bunu ancak etkin oldukları karasularındaki gemilerine yapabilirler. Üçüncü devletler, asilik sıfatını tanıdıkları zaman, savaşanlara karşı tarafsız davranmak zorundadır.

Yetkinin ülkeselliği ilkesi çerçevesinde
Uluslararası Daimi Adalet Divanı, devletin yetkilerini kural olarak sadece kendi
ülkesinde kullanabileceğini ve uluslararası örf ve adette veya andlaşmalarda bulunan müsaade edici bir kural olmaksızın devletin yetkisini ülkesi dışında kullanamayacağını ifade etmiştir (UDAD’nın 1927 tarihli Lotus-Bozkurt Davası kararı).

Buna göre kişinin etkin tabiiyetle bağlı olduğu devlet diplomatik himayeye başvurabilecektir (BMAD’nın 1955 tarihli
Nottebohm Davası kararı. Bu karar bahsi geçen konuyla ilgili değildir.

Yine 2002 yılında yürürlüğe giren Uluslararası Ceza Mahkemesi Roma Statüsü de söz konusu suçlarda devletlerin yargılamak istemediği veya
yargılayamadığı suçluları yargılama yetkisine haizdir. Terörizmle ilgisi yoktur.

Tüzel kişiler açısından tabiiyet iç hukuklarda kuruluş
yeri esası, idare merkezi esası ve şirket faaliyetlerinin yoğunlaştığı yer esası gibi
farklı esaslara tabi kılınmakta bu ise diplomatik himayenin bunlardan hangisi tarafından başvurulacağı sorusunu ortaya çıkarmaktadır. Birden fazla ülkede faaliyet gösteren şirketlerle ilgili konuları düzenlemek üzere genellikle devletler kendi
aralarında çok taraf­lı yatırımların korunması andlaşmaları yapma ve uluslararası
tahkime gitme yoluna başvurmaktadırlar. BM Adalet Divanı, bu konuda somut
olayın incelenerek şirketin hangi devletle gerçek bir bağlılık içinde olduğunun bulunması gerektiğini ifade etmiştir (BM Adalet Divanı’nın 1970 tarihli Barcelona
Traction Davası kararı).

Uluslararası hukuk, bir devletin yukarıda açıkladığımız ülkesel yetkisine kimi istisnaların getirilebileceğini de öngörmüş ve buna ilişkin kurallar getirmiştir. Bu kuralların bazıları uluslararası örf ve adet hukukunun parçası hâline gelmiştir: Her
devletin başka bir devletten onun ülkesini diğerinin zararına olacak faaliyetlerde
kullandırılmamasını isteme hakkı (Komşu devletten yayılan zehirli dumanların önlenmesine ilişkin 1941 tarihli Trail Smelter Hakemlik kararı), bir devletin kendi
işlem ve malları, devlet başkanı, diplomatik temsilcisi, savaş gemileri ve silahlı güçleri adına başka bir devletin ülkesel yetkisinden muaf tutulmayı isteme hakkı ve bir
devletin karasularından başka bir devlete ait gemilere geçme hakkı veren “zararsız
geçiş” hakkı.

C şıkkındaki konvansiyon diğerlerinden farklı olarak bahsi geçen konuyla ilgili değildir.

Çocuk haklarına ilişkin konvansiyon evrensel koruma amaçlar, diğerleri bölgeseldir.

İnsan haklarını bölgesel düzeyde koruyan andlaşmalar içinde en etkin çalışanları devletlere karşı vatandaşlara bir
uluslararası insan hakları mahkemesi önünde dava açma (bireysel başvuru) hakkı getiren 1950 Avrupa Konvansiyonudur.

İnsancıl hukukun düzenlediği hakların ise askıya alınması söz konusu değildir.
İnsancıl hukuk, savaş durumunda uygulanır. Savaş hukukunda, barış zamanında
olmayan yeni birtakım haklar devreye girer.