ULUSLARARASI HUKUK I

Bağlayıcı kararlar alabilen teşkilatların bazıları söz konusu kararı teşkilatın karar alma organındaki temsilcilerin oy çokluğu ile alabiliyorsa bu tür teşkilatlara supranasyonel teşkilatlar adı verilmektedir.

Uluslararası teşkilatların tanımı konusunda teşkilatların hukukunu düzenlemek üzere hazırlanmış milletler arası antlaşmalarda (ör.,1975 tarihli Evrensel Nitelikteki Uluslararası Teşkilatlarla İlişkilerde Devletlerin Temsiline dair Viyana Konvansiyonu, 1986 Devletler ve Uluslararası Teşkilatlar veya Uluslararası Teşkilatların Kendi Aralarındaki Antlaşmalar Hukukuna dair Viyana Konvansiyonu vd.) açık bir tanım vermekten kaçınıldığı göze çarpmaktadır. Bu antlaşmalar uluslararası teşkilatları tanımlarken sadece “hükümetlerarası teşkilat” demekle yetinmiştir. Buna karşın Uluslararası Hukuk Komisyonu tarafından hazırlanmakta olan fakat henüz devletler tarafından kabul edilmediğinden sadece bir antlaşma taslağı niteliği taşıyan Uluslararası Teşkilatların Sorumluluğuna dair Konvansiyon’un ikinci maddesi daha ayrıntılı bir tanım içermektedir. Bu maddeye göre uluslararası teşkilat “bir antlaşma ya da uluslararası hukuka tabi bir başka enstrümanla kurulmuş olan ve kendine ait uluslararası hukuki kişiliği olan bir organizasyondur”.

1957 Roma Antlaşması ile kurulan Avrupa Ekonomik Topluluğu’dur

Uluslararası teşkilat “bir antlaşma ya da uluslararası hukuka tabi bir başka enstrümanla kurulmuş olan ve kendine ait uluslararası hukuki kişiliği olan bir organizasyondur”.

Uluslararası ekonomik ilişkileri serbest hâle getirecek düzenlemeler getiren diğer bir yapı 1948 yılındaGATT adıyla kurulan ve 1995 yılında Dünya Ticaret Örgütü adını alan uluslararası teşkilattır

Uluslararası ekonomik ilişkileri serbest hâle getirecek düzenlemeler getiren diğer bir yapı 1948 yılında GATT adıyla kurulan ve 1995 yılında Dünya Ticaret Örgütü adını alan uluslararası teşkilattır. Bu teşkilat vasıtasıyla uluslararası ticarette devletlerin tek başlarına kendi pazarlarını (özellikle gümrük tarifeleri ve kotalar yoluyla) korumaya yönelik kararlar almasının önlenmesi ve aralarındaki ekonomik meseleleri kendi mahkemeleri yerine bir uluslararası hakem mahkemesi önüne getirmek suretiyle çözmeleri amaçlanmıştır.

1945 sonrası dönemde devletlerin kendi başlarına çözmekte zorlandıkları diğer bazı sorunları uluslararası teşkilatlar yoluyla düzenledikleri göze çarpmaktadır. Bu teşkilatlar uzman oldukları alanla ilgili sorunları organları vasıtasıyla ya da kurdukları komisyon ve komiteler aracılığıyla ele alarak hukuki ve teknik çözümler üretmektedirler. Uzmanlaşılan konular arasında yer alan gıda, eğitim, sağlık, çevre, kültür, taşımacılık ve kalkınma gibi geniş uluslararası işbirliğini gerektiren konular özellikle Birleşmiş Milletler Teşkilatı çatısı altında faaliyet gösteren bir takım teşkilatlar tarafından düzenlenmektedir (ör., FAO,UNICEF,WHO, UNEP, UNESCO, IMO, ICAO, UNDP vd.) Bunların yanında savaşta önce kurulmuş olan ve 1945’den sonra BM bünyesine katılan Evrensel Posta Birliği, luslararası Komünikasyon Birliği ve çalışanların hakları ve güvenliğine ilişkin konularda faaliyet gösteren ILO gibi teşkilatlar da mevcuttur.

İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra uluslararası ilişkiler alanını devletlerin tekelinden almaya yönelik anlayış sadece dünya çapında değil bölgesel düzeyde de etkili olmuştur. Bölgesel açıdan en etkin yapılar arasında Avrupa kıtasında oluşturulan iki teşkilat öne çıkmaktadır. Bunlardan birincisi 1949 yılında kurulmuş olan Avrupa Konseyi adını taşıyan ve Avrupa’da demokrasi ve insan haklarını devletlerin üstünde bir denetime tabi kılmayı amaçlayan teşkilattır. Bu teşkilat özellikle kendi bünyesi içinde 1950 yılında imzalanmış Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve bu sözleşmeye devletlerin uymasını denetleyen 1959 yılında kurulmuş Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi aracılığıyla Avrupa kıtasında yaşayanların insan haklarını koruma görevini yerine getirmektedir

Avrupa’da bölgesel ekonomik ilişkilerin bir uluslararası yapının kontrolünde sürdürülmesine yönelik ortak kanaatin oluşumuna imkân tanıdığı bir başka teşkilat 1957 Roma Antlaşması ile kurulan Avrupa Ekonomik Topluluğu’dur. Bu yapı ile üye devletler aralarındaki ekonomik ilişkileri Avrupa çapında organize edecek bir uluslararası bürokratik teşkilatın kontrolüne bırakmayı ve bu suretle ekonomileri birbirine entegre ederek tek bir Avrupa ekonomik pazarının kurulmasını amaçlamışlardır. Bu teşkilatın başarısı üye devletleri aralarında 1992 yılında Avrupa Birliği (AB) adını verdikleri yeni bir yapılanmayla dış işleri politikaları ile göç, uyuşturucu ve terör gibi uluslararası adli konularda iş birliği yapmaya ve 1999 yılında ortak para kullanmaya yöneltmiştir. Avrupa çapındaki bu yapılanmaların başarısı dünyanın geri kalanı içinde bir örnek teşkil etmiş ve Amerika, Afrika ve Asya kıtalarında da demokrasi, insan hakları ve ekonomik entegrasyonu ilerletmeye yönelik bölgesel teşkilatlar kurulmuştur. Örnek olarak Organization of American States, African Union, NAFTA, MERCOSUR, COMESA, CISFTA, ASEAN vd. verebiliriz.

Teşkilatlar arasında yapılan bir başka ayrım ise teşkilata tanınan karar alma yetkisinin niteliğine göre yapılmaktadır. Bu açıdan teşkilatlar üye devletler açısından sadece tavsiye niteliğinde kararlar alabilenler ve üye devletleri bağlayıcı kararlar alabilenler olarak ikiye ayrılmaktadır. Bunun yanında bağlayıcı kararlar alabilen teşkilatların bazıları söz konusu kararı teşkilatın karar alma organındaki temsilcilerin oy çokluğu ile alabiliyorsa bu tür teşkilatlara supranasyonel teşkilatlar adı verilmektedir. BM teşkilatının karar alma organları bu ayrıma göre incelendiğinde görülmektedir ki Genel Kurul, bütçe, geçici üye seçimi ve yeni üye alımı dışındaki konularda sadece tavsiye niteliğinde kararlar alabiliyorken Güvenlik Konseyi, uluslararası barış ve güvenliğe ilişkin kararlar alma yetkisini hem tavsiye hem de bağlayıcı kararlar alma şeklinde kullanabilmektedir. Yine AB adı verilen teşkilatın karar alma organı olan Bakanlar Konseyi’nin ağırlaştırılmış (üye devletlerin nüfus oranlarına göre) ya da basit oy çokluğu ile bütün üyeler için hem bağlayıcı hem de tavsiye niteliğinde kararlar alma yetkisi bulunmaktadır.

BM Adalet Divanı’nın 1949 tarihli “Tazminatlar” kararıdır. Divan, Birleşmiş Milletler’in uluslararası alanda kendi adına hak arama yetkisi olup olmadığı sorusuna cevap aradığı bu kararında işe bir uluslararası teşkilat tanımı vererek başlamıştır. Bu tanıma göre uluslararası teşkilatlar “devletlerin hukuka uygun amaçlarını yerine getirmek üzere daimi olarak bir araya gelerek oluşturdukları, bu amaçları gerçekleştirmek için bir takım organlarla donattıkları, hukuki yetki ve sorumluluklar bakımından teşkilat ve üyeleri arasında bir ayrım bulunan ve bir uluslararası antlaşma ile kurulmuş olan uluslararası hukuk kişileridir.

Bugün uluslararası alanda faaliyet gösteren teşkilatların çoğunluğu açısından şu aşağıda yer alan yetkilerin ve sorumlulukların mevcudiyetinden söz edilebilir:

a) Antlaşma yapma yetkisi

b) Uluslararası talepte bulunma yetkisi

c) Misyon gönderme ve imtiyaz ve muafiyetler
kullanma

d) Teşkilatın uluslararası alanda sorumluluğu

Uluslararası teşkilatların üye devletlerle ilişkilerinin hangi hukuka tabi olacağı sorunu zaman zaman tartışılan bir meseledir. Bu konuda kabul gören görüş bu ilişkinin kurucu antlaşmada belirlenen esaslar çerçevesinde yürüyeceği yönündedir.Teşkilatların üye olmayan devletlerle aralarındaki ilişkilere uygulanacak hukuk konusunda ilk hatırlanması gereken teşkilat kurucu antlaşmasının buna taraf olmayan devletler açısından bir hak ve borç doğurmayacağı hususudur. Son olarak üzerinde durulması gereken bir mesele teşkilatların günlük işlerinde özel hukuk kişileri ile ilişkiye geçmelerinden kaynaklanan sorunlardır.

Türkiye ile BM teşkilatı arasındaki ilişkiler 1965 yılında yapılmış olan BM Teşkilatı ve İhtisas Teşekkülleri ile Hükümetimiz Arasında Yapılan Değiştirilmiş Teknik Yardım Standart Antlaşması’nda düzenlenmiştir.BM Adalet Divanı’nda sadece devletlere karşı dava açılabilir.Bir uluslararası teşkilatın üye devletlerden ayrı bir hukuki kişiliğinin olması hâlinde o teşkilatın iş- levlerini yerine getirirken ortaya çıkabilecek hukuka aykırı durumlardan sorumlu tutulması mümkün ve gereklidi.

1991 yılında Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti içinde başlayan silahlı çatışmalar bu dev- letin parçalanmasına yol açmıştır. Bu çatışmaların uluslararası barış ve güvenliği tehdit ettiğine karar veren Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi 1999 tarihli 1244 sayılı kararında Kosova özerk bölgesini BM adına yönetmek üzere bir Geçici İdare Otoritesi (UNMIK) kurulmasına karar vermiştir.

Misyon gönderme ve imtiyaz ve muafiyetler kullanma
Uluslararası teşkilatların kurucu antlaşmaları açıkça veya örtülü şekilde söz konusu teşkilata üye olan veya olmayan devletlere ya da diğer teşkilatlara resmi diplomatik temsilci veya teşkilat adına faaliyet görecek kişileri gönderme yetkisi tanıyabilir.
Uygulamada teşkilatların faaliyet konularına göre sivil ya da askeri kişileri ilgili ülke ile antlaşma yapmak (ör., NATO’nun yaptığı kuvvetlerin statüsü antlaşmaları) suretiyle belli bir ülkede faaliyette bulunmak üzere vazifelendirdiği görülmektedir. Uluslararası teşkilatların etkin bir şekilde işleyebilmesi için teşkilat bünyesinde faaliyet gösteren personelin ve bunların kullandığı bina ve araç gereçlerin asgari birtakım imtiyaz ve muafiyetlerden faydalanması gerekmektedir. Ancak devlet temsilcisi diplomatlara tanınan diplomatik imtiyaz ve muafiyetlerden daha dar bir koruma öngören ve fonksiyonel muafiyet (Bunun içine genellikle yargı muafiyeti ve vergi muafiyeti gibi konular girmektedir.)
adı verilen bu kurallar teşkilat görevlilerine sadece görevleri icabı yaptıkları işler bakımından hukuki bir takım muafiyetler getirmektedir (Divan’ın bu muafiyetlerle ilgili 1989 tarihli BM’in İmtiyaz ve Muafiyetleri Konvansiyonu kararı ve 1999 tarihli insan Hakları Komisyonu Raportörü’nün Muafiyeti kararı mevcuttur.). Yine teşkilatların kendi çalışanlarının görevleri sırasında uğradıkları hukuka aykırılıklardan korunabilmesi amacıyla uluslararası alanda “fonksiyonel himaye” hakkı denen bir hakkı kullanmaları mümkündür. BM Adalet Divanı bu konuyu 1949 tarihli Tazminatlar kararında ele almış ve bu hakkın BM Şartı içinde bulunan bir örtülü yetki olduğuna karar vermiştir.
BM Şartı’nın 105. maddesi teşkilatın üye devletlerin her birinin ülkesinde amaçlarını yerine getirebilmesi için gereken imtiyaz ve muafiyetlere haiz olacağını ve yine teşkilatta görevlendirilmiş üye devlet temsilcilerinin ve teşkilat memurlarının görevlerini bağımsız bir biçimde yerine getirebilmeleri için gereken imtiyaz ve muafiyetlere sahip olacakları hükmünü getirir. Bu maddede yer alan imtiyaz ve muafiyetleri ayrıntılı bir şekilde düzenlemek amacıyla ayrıca 1946 tarihli BM’in İmtiyaz ve Muafiyetlerine dair Konvansiyon ile 1947 tarihli Uzmanlık Teşkilatlarının İmtiyaz ve Muafiyetlerine dair Konvansiyon yapılmıştır. Diğer teşkilatlar bakımından ilgili uluslararası kurallar 1975 tarihli Devletlerin Evrensel Nitelikteki Uluslararası Teşkilatlarla İlişkilerinde Temsiline dair Viyana Konvansiyonu’nda düzenlenmiştir.
Yine uygulamada teşkilatların kendisine tanınması gereken muafiyetler konusunda ilgili teşkilatın meseleyi faaliyette olduğu devlet ile bir antlaşma yaparak düzenleme yoluna gittiği görülmektedir.

d) Teşkilatın uluslararası alanda sorumluluğu
Bir uluslararası teşkilatın üye devletlerden ayrı bir hukuki kişiliğinin olması hâlinde o teşkilatın işlevlerini yerine getirirken ortaya çıkabilecek hukuka aykırı durumlardan sorumlu tutulması mümkün ve gereklidir. Bu sorumluluğun teşkilatın her tür organı ve teşkilat görevlilerinin teşkilat adına gerçekleştirdikleri faaliyetleri kapsadığı söylenebilir. Ancak bu gün için AB gibi istisnalar dışında kurucu antlaşmalarında bu sorumluluğun ve buna ilişkin yargısal yolların düzenlendiği hükümler taşıyan uluslararası teşkilatların sayısı çok azdır. Bu açıdan mesela BM Adalet Divanı’nda sadece devletlere karşı dava açılabilir. Bu nedenle Divan 1971 tarihli Namibya kararında teşkilatın diğer organlarının almış olduğu kararlar hakkında yargılama yapma yetkisine haiz olmadığına hükmetmiştir. Dolayısıyla her bir teşkilatın yetkili organı uluslararası hukuka aykırılığı iddia olunan eylem ve işlemleri kendi başına denetlemek zorundadır. Ancak IMF gibi bazı teşkilatlarda teşkilatın karar alma organı bu tür hukuka aykırılık iddialarını denetleme amacıyla bağımsız bir panel
oluşturma yoluna giderken ICAO ve FAO gibi diğer bazıları ise hukuki sorunların çözümlenmesi için bir uluslararası mahkemeye veya tahkime başvurma hakkı tanımıştır. Uluslararası teşkilatların sorumluluğuna uygulanacak hukuk kuralları Uluslararası Hukuk Komisyonu tarafından ele alınmış ve bu konuda bir taslak antlaşma hazırlanmıştır. Bu taslakta tartışmalı bir mesele olan üye devletlerin teşkilatın hukuka aykırı eylem ve işlemlerinden sorumlu tutulup tutulamayacağı hükme bağlanmaya çalışılmış ve üye devletlerin kollektif sorumluluğunun teşkilatın kendi sorumluluğu konusunda üstüne düşeni yerine getirmemesi hâlinde devam edeceği öngörülmüştür.

Bir uluslararası teşkilatın uluslararası alanda hangi yetkileri kullanabileceğine o teşkilatın kurucu andlaşmasına bakılarak cevap verilebilir. Ancak bazı durumlarda kurucu andlaşmada açıkça yer almayan yetkiler de teşkilatın amaçlarına bakılarak kabul edilmektedir. Günümüzde bir çok teşkilatın uluslararası andlaşma yapma, talepte bulunma, misyon gönderme gibi yetkilere sahip olduğu ve uluslararası alanda hukuken sorumlu tutulduğu görülmektedir. Uluslararası teşkilatların üye olan devletlerle girdikleri ilişkiye kurucu andlaşma ve uluslararası hukukun diğer ilgili kural ve prensipleri uygulanırken, üye olmayan devletlerle ilişkilerinde aralarında mevcut andlaşma ve uluslararası hukukun diğer kuralları uygulanmaktadır.

Genellikle bir uluslararası teşkilatı kuran antlaşma üye devletlerin iç hukuklarını düzenlemeye yönelik hükümler taşımaz. Bu nedenle kurucu antlaşmada yer alan ortak amaçların gerçekleştirilmesi için teşkilat organlarının aldıkları kararların üye devletlerin iç hukuklarını ilgilendiren kısımlarının yerine getirilmesi o devletlerin iradesine bırakılmıştır. Bu çerçevede BM Şartı’nın 2(7) maddesi açıkça teşkilatın yetkilerinin üye devletlerin iç hukuklarına karışamayacağı hükmünü taşır. Ancak AB’de olduğu gibi kurucu antlaşmada bu konuda farklı bir düzenlemeye gitmek ve teşkilat organlarının alacağı kararların üye devletlerin iç hukuklarında doğrudan etki doğurmasını sağlamak da mümkündür.
Teşkilatların üye olmayan devletlerle aralarındaki ilişkilere uygulanacak hukuk konusunda ilk hatırlanması gereken teşkilat kurucu antlaşmasının buna taraf olmayan devletler açısından bir hak ve borç doğurmayacağı hususudur. Her ne kadar bu konuda bir istisna taşıyan BM Şartı madde 2(6) uyarınca bu teşkilata üye olmayan devletler de Şart’ın prensiplerince hareket etmek zorunda bırakılmışlarsa da bu durumun diğer teşkilatlar açısından geçerli olması mümkün değildir. Buna göre bir teşkilat ile uluslararası antlaşma yaparak ya da başka bir biçimde hukuki bir ilişkiye girmiş üye olmayan devlet ile teşkilat arasındaki ilişkiye sadece söz konusu uluslararası antlaşmanın hükümleri ve/ya bu ilişki ile ilgili uluslararası hukukun genel kural ve prensipleri uygulanabilir. Ancak üye olmayan devletin de teşkilatın tüzel kişiliğine ve onun iç işleyişine ilişkin kurallara saygı göstermesi gerekir.