ULUSLARARASI HUKUK I

Kural olarak bir devletin ülkesinin başka bir devletçe işgali, işgal edilen devletin kişiliğini kendiliğinden sona erdirmez. Bu bakımdan tanıma hukukunda 1931 yılında Japonya’nın Çin’i işgali nedeniyle ABD tarafından “Stimson Doktrini” olarak bilinen açıklamanın yapılması ile başlayan uygulama sonucunda “uluslararası hukuka aykırı biçimde kuvvet kullanımı sonucu oluşan devletlerin ve ülke kazanımlarının tanınmaması” yönünde bir kural oluşmuştur.

Abhazya ve Güney Osetya’nın Gürcistan’dan kopması sonucu bunları tanıyan ilk devlet Rusya olmuştur.

Tanıma ile ilgili bir başka durum “muhariplik” veya “ayaklanan sıfatının tanınması (belligerency veya insurgency)” durumudur. Bu sıfatın tanınması tanınan ile tanıyan arasındaki ilişkilerde savaş hukukunun uygulanması sonucunu doğurur. Bu sıfatın tanınması için şu şartların bulunması gerekir: a) Yaygın bir çatışmanın, varlığı; b) Çatışanların belli  bir bölgeyi ele geçirmeleri ve burada etkin olmaları;
c) Silahlı kişilerin merkezi bir otoriteye tabi düzenli bir birlik oluşturmaları ve savaş hukukuna uygun
davranmaları (asker sivil hedef ayrımı, sivillerin hakları vb.). Bunların varlığı hâlinde özellikle selfdeterminasyon hakkını kullandığını ileri sürerek çatışan gruba diğer devletler muhariplik sıfatı tanıyarak uluslararası antlaşmalar yapma yoluna gidebilir.

1801 Birlik Antlaşması uyarınca Birleşik Krallık, İngiltere, İskoçya, Galler ve Kuzey İrlanda adı verilen dört ülkeyi temsil etmektedir.

Seçeneklerde sadece Romanya federasyon değildir.

Devlet türleri arasında bir başka model tarafsız devlet (neutrality) statüsüdür. Tarafsızlık esas olarak uluslararası hukuk tarafından düzenlenmiş bir statü olup bir savaş durumunda buna katılmak istemeyen devlete uygulanır. Tarafsız kalan devlet savaşanlar arasında ayrım yapmamayı (ülkesini ve kaynaklarını kullandırmamayı) taahhüt eder fakat ülkesinde bulunan yabancı özel kişilerin davranışlarını engellemez. Bunun yanında tarafsız devlet savaşanların serbest ticareti ile ilgili getirilen kısıtlamalara (abluka, harp kaçaklarının önlenmesi vb.) uymak zorundadır. Aksi takdirde savaşanların bu kısıtlamalara uyulup uyulmadığını tarafsız devlet gemi ve araçları üzerinde denetleme hakkı vardır. Bu modelin bir başka çeşidi sürekli tarafsızlaştırılmış devlet statüsüdür. Örneğin İsviçre 1815’te yapılan bir antlaşma ile bu tür bir statüye kavuşmuştur. Bu statü bir uluslararası antlaşma ile kurulur. Böylece bir savaş durumunda tarafsızlığa uymak antlaşmanın tarafları açısından bir antlaşma yükümü hâline getirilir. Bu antlaşmada taraflar ayrıca söz konusu ülkenin tarafsızlığına saygı gösterilmesini sağlama garantisi ve ülke bütünlüğüne saygı gösterilmesi yükümünü yüklenirler. Bu suretle sürekli tarafsızlık kollektif garanti altına alınmış olur. Bu statü Kıbrıs için 1960 Antlaşmaları ile sağlanmaya çalışılmış ancak bunun uygulanması mümkün olmamıştır.

Devir bir devletin belirli bir ülke parçası üzerinde haiz olduğu egemenlik hakkından diğer bir devlet lehine olmak üzere bir antlaşma ile vazgeçmesidir.

Rusya 1867’de Alaska’yı ABD’ye bedel mukabilinde devretmiştir.

Devamlı nüfus bulunmadığı için Antarktika; evlenmek ve çocuk sahibi olmak yasak olması nedeniyle Vatikan bir devlet olamamaktadır.

1964 yılında Tanganyika ile Zanzibar’ın birleşmesi ile Tanzanya Cumhuriyeti’nin kurulmuştur.

Devletlerin iç hukuklarında hukuk kişiliğinin doğumu ve sona ermesi kanun yapan organ tarafından çıkartılan iç hukuk işlemleri ile saptanır. Ancak uluslararası alanda böyle bir merkezi kanun yapıcı organ bulunmadığından uluslararası alanda yukarıdaki unsurlara sahip olan bir varlığın devlet olma potansiyeli taşısa da bir devlet olarak uluslararası topluma kabul edilmesi her zaman mümkün olmamaktadır. Zira uluslararası hukukta bir devletin uluslararası topluma kabul edilebilmesi onun uluslararası hukuk kişiliğinin diğer devletlerce tanınması şartına bağlıdır. Bu tanıma uluslararası toplumu oluşturan her devlet tarafından kendi adına yapılması gereken bir işlemdir.

Tanıma tanıyan açısından tanınanın devlet olarak varlığını hukuken kabul etme ve tanınan ile resmi uluslararası ilişkilere girme (elçi gönderme vb.) sonucunu doğurur. Ancak bu tanıma nispidir yani diğer devletlere de tanıma yükümü yüklemez. Bir devleti tanıma işleminin geri alınamayacağı kabul
edilmekte olup diplomatik ilişkilerin kesilmesi tanımanın geri alınması anlamını taşımaz. Uluslararası hukukçular arasında tanıma işleminin niteliği konusunda tartışmalar yaşanmıştır. Kimilerine göre bu işlem kurucu nitelikte bir işlem olup kişilik ancak bu tanıma işleminden sonra geçerlilik kazanır. Buna karşı diğer bazı hukukçular tanımanın hem bir vakıayı beyan edici hem de kişiliği kurucu bir işlem olduğu görüşünü benimsemiştir ki bugün uluslararası uygulamada ağırlık taşıyan bu görüştür. Bu açıdan bir devletin tanınmamış olması onun diğer devletlerle ilişkilerinde uluslararası hukuka tabi olmaması sonucunu doğurmaz. Bir başka ifade ile tanınmamış bir devlet sahipsiz bir toprak parçası muamelesi göremez. Yani tanıma kurucu olsa bile tanınmamış olma tanımayan devletlere tanınmamış devletin topraklarına serbestçe girme veya ona karşı uluslararası hukukun kuvvet kullanma yasağı gibi temel bazı kurallarını uygulamaktan kaçınma gibi haklar vermez. Ancak tanınmamış olmanın o devlet açısından antlaşmalara taraf olamama veya eski devletin yaptığı anlaşmalara ve yabancı devletlerdeki mallarına halef olamama, uluslararası teşkilatlara üye olamama, büyükelçi gönderememe veya kabul edememe, ulusal veya uluslararası yargı organlarına başvuramama ve devletlere yabancı ulusal hukuklarda tanınan yargı bağışıklığından yararlanamama
gibi olumsuz sonuçları olmaktadır.

Tanıma ile ilgili bir başka durum “muhariplik” veya “ayaklanan sıfatının tanınması" durumudur. Bu sıfatın tanınması tanınan ile tanıyan arasındaki ilişkilerde savaş hukukunun uygulanması sonucunu doğurur. Bu sıfatın tanınması için şu şartların bulunması gerekir: a) Yaygın bir çatışmanın, varlığı; b) Çatışanların belli bir bölgeyi ele geçirmeleri ve burada etkin olmaları; c) Silahlı kişilerin merkezi bir otoriteye tabi düzenli bir birlik oluşturmaları ve savaş hukukuna uygun davranmaları (asker sivil hedef ayrımı, sivillerin hakları vb.). Bunların varlığı hâlinde özellikle selfdeterminasyon hakkını kullandığını ileri sürerek çatışan gruba diğer devletler muhariplik sıfatı tanıyarak uluslararası antlaşmalar yapma yoluna gidebilir.
Tanıma konusunda yapılması gereken diğer bir ayrım devlet ve hükümet tanıması arasındaki ayrımdır. Kural olarak devlet tanınması hükümetin de tanınması anlamına gelir ve bu süreklilik arz eder yani devletin hükümetindeki değişiklik ne kadar köklü olursa olsun devletin uluslararası kişiliğini ve uluslararası alandaki hak ve borçlarını etkilemez.

Bileşik devletler adı verilen, kendi içinde şahsi birlikler, gerçek birlikler, konfederasyonlar ve federasyonlar şeklinde tezahür eden Şahsi birliğe örnek olan İngiliz hükümdarı tarafından temsil olunan İngiliz Commonwealth’i verilebilir. 

Uluslararası hukuk uygulamasına baktığımızda devletlerin kendi aralarında farklı ölçütlere göre
kategorilere ayrıldığını görmekteyiz zira devletlerin her biri aynı haklara ve uluslararası alanda işlem
yapma yetkisine haiz değillerdir. Devletler arasındaki ayrımın bir nedeni devletlerin iç örgütlenmesindeki farklılıklara dayanmaktadır. Bu açıdan ilk kategoride yer alan basit devlette uluslararası kişilikle ilgili yetkiler tek bir siyasi otoritenin elinde (genellikle hükümet, bazen meclis) toplanmıştır. Buna karşı bileşik devletler adı verilen ikinci türde bu yetkiler merkez ve alt otoriteler arasında paylaşılmıştır. Bu tür kendi içinde şahsi birlikler, gerçek birlikler, konfederasyonlar ve federasyonlar şeklinde tezahür ederler. Şahsi birliklerde birliğin içinde yer alan devletler uluslararası hukuk kişiliğini korur. Şahsi birliğe örnek olan İngiliz hükümdarı tarafından temsil olunan İngiliz
Commonwealth’i verilebilir. İlk olarak 1926 Balfour Deklerasyonu ile ortaya çıkan bu yapı, 1949
Londra Antlaşması ve 1965 yılında bir sekreteryanın kurulmasından sonra üye devletlerin bir araya
geldiği bir uluslararası örgüt hâlini almışsa da bu teşkilata üyelik İngiltere’de yaşayan kimi üye ülke
vatandaşlarına buradaki seçimlerde oy kullanma ve yabancı ülkedeyken İngiliz elçiliklerinden yararlanma hakkı da tanınmaktadır. Şahsi birliklerin amacı genellikle uluslararası barış ve güvenlik,
demokrasi, uluslararası ticaret, fakirlikle mücadele ve çevre gibi belli konularda uluslararası alanda iş birliği yapma ve bu konularda üyeler arasında ortak kurallar oluşturmaktır. Genellikle monarşik devlet biçiminin benimsendiği hâllerde ortaya çıkan diğer bir yapı gerçek birliktir. Burada aynı hükümdarın emri altında farklı devletler mutlak olarak birleşirler, örneğin 1801 Birlik Antlaşması uyarınca Birleşik Krallık, İngiltere, İskoçya, Galler ve Kuzey İrlanda adı verilen dört ülkeyi temsil etmektedir. Bu devletler iç işlerinde bağımsız olup kendi parlamentoları ve kendi hukuk sistemlerine sahip olsalar da dış ilişkilerinde tamamı ile hükümdara bağlıdırlar ve kendilerine ait uluslararası kişilikleri yoktur.

Federasyon adı verilen yapılarda yasama, yürütme ve yargı yetkileri federe devletlerle federal devlet
arasında paylaşılmıştır. Bu paylaşma ülkesel ve fonksiyonel olarak iki şekilde yapılır. Federal devlet anayasası federe devlet yasalarının üstündedir ve uygunluk denetimini federal üst mahkeme yapar. Keza federal devlet kanunları federe devletler ülkesindeki kişi ve şeyler üzerinde doğrudan uygulanır ve uygulanmazsa federal devlet bunları zorla uygulatabilir. Uygulamada bazen federe devletlere sınırlı bir uluslararası antlaşma yetkisi tanınsa da bu yetkinin kaynağı uluslararası hukuktan ziyade federal anayasanın buna izin veren hükümleri ile antlaşmayı yapan üçüncü devletin buna ilişkin rızasıdır. Yani üçüncü devletlerin federe devlet ile antlaşma yapma zorunluluğu yoktur. Dolayısı ile federal devletlerde federe devletlerin yetkisi içine bırakılan alanlarda da antlaşma yetkisi nihai olarak federal devlete aittir (ABD Yüksek Mahkemesi’nin Missouri V. Holland Davası kararı). ABD anayasasına göre uluslararası alandaki yetkiler başkan ve kongre yani yürütme ve yasama arasında paylaştırılmıştır. Buna göre başkan bir antlaşmayı imzalamadan önce kongreden izin almalıdır. Ancak yalnız başkanın yetki alanına giren ve “executive agreements” denen antlaşmalar bakımından böyle bir izne gerek yoktur. Yine Almanya Federal Devleti’nde federal hükümetin bir uluslararası antlaşmayı imzalamadan önce federal meclis olan Bundestag’ın iznini alması gerekir.

Devlet türleri içinde başka bir sınıflandırma ölçütü bağımsızlık kategorisidir. Bu açıdan devletler tam bağımsız ve bağımlı devletler şeklinde ikiye ayrılmaktadır: Tam bağımsız devletler uluslararası hukuk uyarınca üstlendikleri hak ve borçlar dışında başka bir otoriteye tabi olmayan devletlerdir. Bağımlı devletlerde bir hami devlet (protectorate) ve bir de bu devletin vesayeti altındaki tabi devlet veya toprak parçası (suzerain) bulunmaktadır. Günümüzde bağımlılık ilişkisi batılı devletler ile bazı eski kolonileri arasında devam etmektedir, örneğin Fransa ile Fransız Guyanası, İngiltere ile Bermuda, ABD ile Porto Rico arasındaki ilişkiler; Kıbrıs adasındaki İngiliz askeri üs bölgesi ile Akdeniz çıkışındaki Cebelitarık bölgesi hâlen İngiltere egemenliğindedir. Rusya ile Baltık denizi kıyısındaki Transdinyester ve İspanya ile Fas kıyısındaki Ceuta ve Melilla arasındaki ilişkiler de buna benzetilebilir. Bu ilişki türünde genellikle hami devlet savunma ve dış ilişkilerde tek yetkilidir ve bunun karşılığında tabi devleti korumakla yükümlüdür. Ancak uygulamada tabi devletler de hami devletten izin almadan sınırlı birtakım uluslararası ilişkilere (ticari ve teknik antlaşmalar) girmişlerdir. Örneğin ÇinTibet, Danimarka-Grönland, Fransa-Monako, Fransa-Andorra,İtalya-SanMarino, İtalya-Vatikan, İsviçre-Lichtenstein, İngiltere-Channel Islands arasında. Bu durum uluslararası kişilik bakımından sınırlı kişiliğe haiz tabi devletler statüsünün yaratılması sonucunu doğurmuştur Bu statüye göre hami devletin yapmış olduğu kanunlar ve antlaşmalar doğrudan tabi devlet ülkesinde uygulanmamakta veya tabi devlet hami devletin girdiği bir savaşa doğrudan taraf olmuş sayılmamaktadır. Bu konuda ilginç bir başka örnek de Vatikan’dır. 1929 Concordat Antlaşması ile Vatikan Şehri üzerindeki egemenliği İtalya tarafından tanınan Vatikan uluslararası alanda kendi adına diplomatik ilişkilere girmekte ve uluslararası antlaşmalar yapmaktadır.

Devlet türleri arasında bir başka model tarafsız devlet (neutrality) statüsüdür. Tarafsızlık esas olarak uluslararası hukuk tarafından düzenlenmiş bir statü olup bir savaş durumunda buna katılmak istemeyen devlete uygulanır. Tarafsız kalan devlet savaşanlar arasında ayrım yapmamayı (ülkesini ve  kaynaklarını kullandırmamayı) taahhüt eder fakat ülkesinde bulunan yabancı özel kişilerin davranışlarını engellemez. Bunun yanında tarafsız devlet savaşanların serbest ticareti ile ilgili getirilen kısıtlamalara (abluka, harp kaçaklarının önlenmesi vb.) uymak zorundadır. Aksi takdirde savaşanların bu kısıtlamalara uyulup uyulmadığını tarafsız devlet gemi ve araçları üzerinde denetleme hakkı vardır. Bu modelin bir başka çeşidi sürekli tarafsızlaştırılmış devlet statüsüdür. Örneğin İsviçre 1815’te yapılan bir antlaşma ile bu tür bir statüye kavuşmuştur. Bu statü bir uluslararası antlaşma ile kurulur. Böylece bir savaş durumunda tarafsızlığa uymak antlaşmanın tarafları açısından bir antlaşma yükümü hâline getirilir. Bu antlaşmada taraflar ayrıca söz konusu ülkenin tarafsızlığına saygı gösterilmesini sağlama garantisi ve ülke bütünlüğüne saygı gösterilmesi yükümünü yüklenirler. Bu suretle sürekli tarafsızlık kollektif garanti altına alınmış olur. Bu statü Kıbrıs için 1960 Antlaşmaları ile sağlanmaya çalışılmış ancak bunun uygulanması mümkün olmamıştır.

Uluslararası hukuka göre bir devletin ülkesel egemenliğine tabi olan ülkeler ile sahipsiz ülkeler  değişik usullerle kazanılabilir, devredilebilir veya terk edilebilir. Bu açıdan incelenmesi gereken ülke
kazanma yöntemleri devir, işgal, kazandırıcı zamanaşımı, katılma ve fetihtir.

Devletlerin bir ülke parçasının kime ait olduğuna ilişkin uyuşmazlıklarda iddialarını güçlendirmek için başvurdukları esaslardan en önemlileri coğrafi yakınlık ilkesi, tarihi süreklilik ilkesi ve kendi kaderini belirleme hakkıdır. Coğrafi yakınlık ilkesi uygulamada iki anlamda kullanılmaktadır. Birincisinde bir ülke üzerindeki egemenlik iddiası oranın devlet ülkesinin coğrafi olarak devamı olduğu vakıasına dayandırılır. İkincisinde ise egemenlik iddiası söz konusu coğrafi alanın devletin ülkesine daha yakın olduğu esasına dayandırılır. Bu ilkeye dayalı hak iddiaları ancak söz konusu bölgeyle ilgili diğer devletlerin herhangi bir egemenlik kullanımı olmamışsa geçerlidir. Bu ilke günümüzde özellikle kuzey ve güney kutup bölgelerine ilişkin hak iddialarında gündeme gelmiştir.
Sektör prensibi denilen bu yaklaşım uyarınca kutup dairesi içinde ülkesi bulunan her devlet kendi ülkelerinin en doğu ve en batı uçlarından geçen ve kutup noktasında birleşen boylamlar arasında kalan bütün alanlar üzerinde hak iddia etmişlerdir. Ancak bu iddialar diğer devletler tarafından kabul görmemiş olup hâli hazırda güney kutbuna ilişkin haklar burada faaliyette bulunan devletler tarafından 1959 Washington antlaşması ile özel bir rejime tabi kılınmıştır. Buna göre bu bölge sadece barışçıl ve bilimsel amaçlarla kullanılmaya açık tutulmuştur.
Tarihi süreklilik ilkesi daha çok sınır uyuşmazlıklarında başvurulan bir esastır. Buna göre sınırların saptanmasında egemenlik değişikliğinden önceki ülke sınırları ve burada yaşayan halkların durumu esas alınmalıdır. Uti possidetis adıyla da anılan bu ilke İspanyol idaresinden kurtulan Latin Amerika devletleri arasında uygulanmıştır.
Bu çerçevede bağımsızlıklarını kazanan devletler eski İspanyol eyalet sınırlarını yeni devlet sınırı olarak kabul etmişlerdir. Bu ilke daha sonra bağımsızlıklarını kazanan Afrika ve Asya devletleri arasında da uygulanmıştır. 1960 tarihli Sömürge Ülke ve Halklarına Bağımsızlık Verilmesine dair Bildiri’de kolonilerin bağımsızlığa kavuşmaları sırasında ortaya çıkacak sınırlarda mevcut sınırların değiştirilmemesi gerektiği belirtilmiştir.

Bir devletin ortaya çıkması için aranan ikinci unsur insan topluluğudur. Bunun için nüfusun kalabalık olup olmaması çok önem taşımamakta ancak bu nüfusun devamlılığı şartı aranmaktadır. Bu çerçevede devletlerin eşitliği prensibi gereği bir milyarı aşan nüfusu bulunan Çin ile 28 bin nüfuslu Liectenstein devleti BM Genel Kurulunda aynı kategoride değerlendirilmektedir. 

Devamlı nüfus bulunmadığı için Antarktika; evlenmek ve çocuk sahibi olmak yasak olması nedeniyle Vatikan bir devlet olamamaktadır.