ULUSLARARASI HUKUK I

Tanıma konusunda belli bir şekil şartı yoktur. Dolayısı ile devletler bu konudaki niyetlerini açıkça ortaya koyan bir tanıma beyanında bulunabilecekleri gibi söz konusu devletle girişilen birtakım ilişkiler tanıma niyeti ile yapılmışsa bu takdirde de tanıma gerçekleşir. Ancak “örtülü tanıma” olarak da adlandırılan bu ikinci tip tanımada niyetin saptanması her zaman kolay olmayabilir.

Kural olarak bir devletin ülkesinin başka bir devletçe işgali, işgal edilen devletin kişiliğini kendiliğinden sona erdirmez. Bu bakımdan tanıma hukukunda 1931 yılında Japonya’nın Çin’i işgali nedeniyle ABD tarafından “Stimson Doktrini” olarak bilinen açıklamanın yapılması ile başlayan uygulama sonucunda “uluslararası hukuka aykırı biçimde kuvvet kullanımı sonucu oluşan devletlerin ve ülke kazanımlarının tanınmaması” yönünde bir kural oluşmuştur.

Uluslararası hukukta sadece devletlerin, uluslararası teşkilatların ve kısmen de özel kişilerin uluslararası hukuk kişiliği vardır. Uluslararası hukukta kabul gören tanıma göre devlet, belirli bir ülke parçası üzerinde teşkilatlanmış olan bir siyasi otorite altında yaşayan insan topluluğunun oluşturduğu sürekli egemen varlıktır. Bu unsurlara sahip olan devletin uluslararası hukuk kişiliğine haiz olduğu kabul edilir. Bu kişiliğin uluslararası alanda sağladığı hak ve yetkiler ise şunlardır: a) Uluslararası alanda hak sahibi olma ve bu hakkı ileri sürebilme ehliyeti; b) Borçlanma ve eylem ve işlemlerinden sorumlu tutulabilme ehliyeti; c) Diğer uluslararası hukuk kişileri ile hukuki ilişki kurma ehliyeti (Bunun içine uluslararası antlaşmalar yapma, diplomatik ilişki kurma ve devletlere sağlanan hukuki muafiyetlerden yararlanma gibi yetkiler girer).

Ülke, nüfus ve etkin siyasi otorite unsurlarına haiz olan bir devletin otomatik olarak söz konusu uluslararası hukuk kişiliğine sahip olup olamayacağı sorusu uluslararası hukukta tanıma konusu altında ele alınmaktadır.

Yeni oluşmuş bir siyasi varlığın bir devlet olduğunun diğer devletlerce tüm hukuki sonuçlarıyla kabul edildiğini bildiren işleme tanıma denir.

Uluslararası hukukçular arasında tanıma işleminin niteliği konusunda tartışmalar yaşanmıştır. Kimilerine göre bu işlem kurucu nitelikte bir işlem olup kişilik ancak bu tanıma işleminden sonra geçerlilik kazanır. Buna karşı diğer bazı hukukçular tanımanın hem bir vakıayı beyan edici hem de kişiliği kurucu bir işlem olduğu görüşünü benimsemiştir ki bugün uluslararası uygulamada ağırlık taşıyan bu görüştür. Bu açıdan bir devletin tanınmamış olması onun diğer devletlerle ilişkilerinde uluslararası hukuka tabi olmaması sonucunu doğurmaz. Bir başka ifade ile tanınmamış bir devlet sahipsiz bir toprak parçası muamelesi göremez. Yani tanıma kurucu olsa bile tanınmamış olma tanımayan devletlere tanınmamış devletin topraklarına serbestçe girme veya ona karşı uluslararası hukukun kuvvet kullanma yasağı gibi temel bazı kurallarını uygulamaktan kaçınma gibi haklar vermez. Ancak tanınmamış olmanın o devlet açısından antlaşmalara taraf olamama veya eski devletin yaptığı anlaşmalara ve yabancı devletlerdeki mallarına halef olamama, uluslararası teşkilatlara üye olamama, büyükelçi gönderememe veya kabul edememe, ulusal veya uluslararası yargı organlarına başvuramama ve devletlere yabancı ulusal hukuklarda tanınan yargı bağışıklığından yararlanamama gibi olumsuz sonuçları olmaktadır.

Bir devletin ülkesinin tamamında veya bir kısmında kontrolü ele geçirmeye çalışan rakip bir hükümetin ortaya çıkması durumunda devlet ve hükümet tanıması birbirinden ayrılabilir. Bu bakımdan anayasaya aykırı yollarla, örneğin bir ayaklanma veya darbe yoluyla hükümetin değişmesi hâllerinde çıkarları etkilenen devletlerin yeni hükümeti tanıyıp tanımayacağı sorunu uluslararası hukukta ele alınmış ve bu konuda farklı kriterler ileri sürülmüştür. Bu kriterlerden biri meşruluk ölçütüdür. Bu ölçüte göre bir hükümetin tanınması için meşruluğunun bir seçimle doğrulanması gerekir. Kimi yazarlar bu ölçütü iç işlerine karışma saymış ve uluslararası hukuka aykırı bulmuştur. İkinci kriter uluslararası yükümlülükleri ifa ölçütüdür. Buna göre anayasaya aykırı yollarla gelen bir hükümetin tanınması için yeni hükümetin eskisinin yüklenmiş olduğu uluslararası yükümlere bağlı kalacağını açıklaması gerekir. Son bir ölçüt ‘etkin kontrol ölçütü’dür. Uygulamada çoğunlukla benimsenen bu ölçüte göre ülkenin büyük bir kısmı üzerinde etkin kontrol kuran bir hükümete karşı direnen başka bir gücün bulunmaması hâlinde tanıma yapılması uygun olur. Ancak bu konuda siyasi öncelikler de büyük rol oynamaktadır. Buna en iyi örnek Tayvan’dır. İkinci Dünya Savaşı sonrası Çin’de çıkan iç savaşı 1949’da komünistler kazanınca milliyetçi parti lideri Çan Kayşek Tayvan’a sığınmış ve 1970’lere kadar Çin’in resmi hükümeti sayılmıştır. Ancak ABD’nin ping-pong diplomasisi sonucu 1971 yılında Birleşmiş Milletler’e üye kabul edilen Çin Halk Cumhuriyeti resmi hükümet olarak tanınmaya başlanmıştır. Tayvan’ın hukuki statüsü ise tartışmalıdır.

Şahsi birliklerde birliğin içinde yer alan devletler uluslararası hukuk kişiliğini korur.

Gerçek birliklerde birliğin içinde yer alan devletlerin kendilerine ait uluslararası kişilikleri yoktur.

Konfederasyonlarda üye devletler uluslararası hukuk kişiliklerini yitirmezler dolayısı ile de konfederasyonun kendine ait bir hukuki kişiliği yoktur.

Federasyonlarda federal devletin hukuki kişiliği vardır.

Almanya Federal Devleti’nde federal hükümetin bir uluslararası antlaşmayı imzalamadan önce federal meclis olan Bundestag’ın iznini alması gerekir.

1801 Birlik Antlaşması uyarınca gerçek birlik olan Birleşik Krallık, İngiltere, İskoçya, Galler ve Kuzey İrlanda adı verilen dört ülkeyi temsil etmektedir. Basit devlette uluslararası kişilikle ilgili yetkiler tek bir siyasi otoritenin elinde (genellikle hükümet, bazen meclis) toplanmıştır. ABD, Almanya, Rusya, Avustralya federasyondur.

Devir işlemi bir ivaz karşılığı yapılabileceği gibi ivazsız da olabilir. Fransa 1803’de Louisiana’yı, Rusya 1867’de Alaska’yı ABD’ye bedel mukabilinde devretmiş, İspanya Cebelitarık’ı İngiltere’ye 1713 yılında ivazsız devretmiştir.

Uluslararası hukuka göre bir devletin ülkesel egemenliğine tabi olan ülkeler ile sahipsiz ülkeler değişik usullerle kazanılabilir, devredilebilir veya terk edilebilir. Bu açıdan incelenmesi gereken ülke kazanma yöntemleri devir, işgal, kazandırıcı zamanaşımı, katılma ve fetihtir.

Uluslararası hukukta yeni devletlerin ortaya çıkması değişik şekillerde olmaktadır. Bunlardan en yaygın görüleni eski kolonilerin bağımsızlıklarını kazanarak uluslararası hukuk kişiliğine kavuşmalarıdır. Bundan sonra ikinci en yaygın usul bir devletten ayrılan bir siyasi birimin yeni bir devlet olarak tanınmasıdır. Bu suretle 1947’de Pakistan, Hindistan’dan; 1965’de Singapur, Malezya’dan; 1971’de Bangladeş, Pakistan’dan; 1993’de Eritre, Etyopya’dan; 2002’de Doğu Timor, Endonezya’dan; 2006’da Karadağ ve 2008’de de Kosova Sırbistan’dan ayrılmıştır. Diğer bir usul mevcut bir devletin devri veya dağılması sonucu yeni devletlerin ortaya çıkmasıdır. Bu çerçevede 1990 yılında Doğu Almanya bir antlaşma ile ülkesindeki bütün haklarını Federal Almanya Cumhuriyeti’ne devretmiştir.

Hükümetlerin tanınması ile bağlantılı bir başka mesele sürgündeki hükümet tanımıdır. Bu tanım genellikle self-determinasyon hakkını kullanan halkların ülke dışında kurduğu hükümetlere ve bir yabancı devletin işgali sonucu ülkesinden  çıkartılan meşru hükümetlere uygulanmaktadır.

Ayrılma veya parçalanma hâllerinde borçların hakkaniyet ölçüsünde geçeceği bunun da sonraki devlete geçen mallar ve haklara bakılarak saptanacağı kabul edilmiştir.

Uluslararası teşkilatlara üyeliğe halefiyet konusunda eski devletin üyeliği devam ettikçe yenisinin otomatikman üye olamayacağı kabul edilmektedir.1947 yılında Pakistan Hindistan’dan ayrılınca BM’ye üyelik için başvurmak durumunda kalmıştır.

Bir devletten ayrılma ya da bir devletin parçalanması hâllerinde ise yine antlaşmaların sürekliliği ilkesi uygulanır yani sonraki devlet öncekinin yaptığı antlaşmalar ile bağlı kalır. Ancak askeri üs verilmesi, ittifak, savunma veya tarafsızlık gibi siyasi antlaşmalar sonraki devleti bağlamaz.

Devamlı nüfus bulunmadığı için Antarktika; evlenmek ve çocuk sahibi olmak yasak olması nedeniyle Vatikan bir devlet olamamaktadır.

Devlet türleri içinde başka bir sınıflandırma ölçütü bağımsızlık kategorisidir. Bu açıdan devletler tam bağımsız ve bağımlı devletler şeklinde ikiye ayrılmaktadır: Tam bağımsız devletler uluslararası hukuk uyarınca üstlendikleri hak ve borçlar dışında başka bir otoriteye tabi olmayan devletlerdir. Bağımlı devletlerde bir hami devlet (protectorate) ve bir de bu devletin vesayeti altındaki tabi devlet veya toprak parçası (suzerain) bulunmaktadır. Günümüzde bağımlılık ilişkisi batılı devletler ile bazı eski kolonileri arasında devam etmektedir, örneğin Fransa ile Fransız Guyanası, İngiltere ile Bermuda, ABD ile Porto Rico arasındaki ilişkiler; Kıbrıs adasındaki İngiliz askeri üs bölgesi ile Akdeniz çıkışındaki Cebelitarık bölgesi hâlen İngiltere egemenliğindedir. Rusya ile Baltık denizi kıyısındaki Transdinyester ve İspanya ile Fas kıyısındaki Ceuta ve Melilla arasındaki ilişkiler de buna benzetilebilir. Bu ilişki türünde genellikle hami devlet savunma ve dış ilişkilerde tek yetkilidir ve bunun karşılığında tabi devleti korumakla yükümlüdür. Ancak uygulamada tabi devletler de hami devletten izin almadan sınırlı birtakım uluslararası ilişkilere (ticari ve teknik antlaşmalar) girmişlerdir. Örneğin ÇinTibet, Danimarka-Grönland, Fransa-Monako, Fransa-Andorra,İtalya-SanMarino, İtalya-Vatikan, İsviçre-Lichtenstein, İngiltere-Channel Islands arasında. Bu durum uluslararası kişilik bakımından sınırlı kişiliğe haiz tabi devletler statüsünün yaratılması sonucunu doğurmuştur Bu statüye göre hami devletin yapmış olduğu kanunlar ve antlaşmalar doğrudan tabi devlet ülkesinde uygulanmamakta veya tabi devlet hami devletin girdiği bir savaşa doğrudan taraf olmuş sayılmamaktadır. Bu konuda ilginç bir başka örnek de Vatikan’dır. 1929 Concordat Antlaşması ile Vatikan Şehri üzerindeki egemenliği İtalya tarafından tanınan Vatikan uluslararası alanda kendi adına diplomatik ilişkilere girmekte ve uluslararası antlaşmalar yapmaktadır.

Daha önce de belirttiğimiz üzere devlet belirli bir ülke parçası üzerinde teşkilatlanmış olan bir siyasi otorite altında yaşayan insan topluluğunun oluşturduğu sürekli egemen varlıktır. Bu tanıma göre devletin şu unsurlara sahip olması gerekiyor: 1. Belli bir ülke parçası üzerinde yerleşik olma; 2. Belli sayıda ve kendi kendini idare edebilecek yetenekte bir insan topluluğu; 3. Ülke üzerinde bağımsız bir şekilde egemenlik, yani yasama, yürütme ve yargı alanlarında sürekli olarak etkin kontrol icra eden bir siyasi otoritenin varlığı. 1933 tarihli Montevideo Devletlerin Hak ve Yükümlülüklerine İlişkin Konvansiyon’da da yer alan bu unsurların birer uluslararası örf ve adet kuralı hâline geldiği iddia edilmektedir.

Devir konusunda dikkat edilmesi gereken bir husus ilgili tarafların iradeleri sonucu oluşan bu işlemin tek taraflı bir işlem olan terkten ayrılması gerektiğidir. Türkiye 1923 tarihli Lozan Antlaşması md. 16 gereği bu antlaşmayla saptanmış sınırlar dışında kalan ülkeler üzerindeki haklarını terk etmiş ve bunların bazıları manda rejimine tabi kılınmıştır

Tarihi süreklilik ilkesi daha çok sınır uyuşmazlıklarında başvurulan bir esastır. Buna göre sınırların saptanmasında egemenlik değişikliğinden önceki ülke sınırları ve burada yaşayan halkların durumu esas alınmalıdır. Uti possidetis adıyla da anılan bu ilke İspanyol idaresinden kurtulan Latin Amerika devletleri arasında uygulanmıştır. Bu çerçevede bağımsızlıklarını kazanan devletler eski İspanyol eyalet sınırlarını yeni devlet sınırı olarak kabul etmişlerdir. Bu ilke daha sonra bağımsızlıklarını kazanan Afrika ve Asya devletleri arasında da uygulanmıştır. 1960 tarihli Sömürge
Ülke ve Halklarına Bağımsızlık Verilmesine dair Bildiri’de kolonilerin bağımsızlığa kavuşmaları sırasında ortaya çıkacak sınırlarda mevcut sınırların değiştirilmemesi gerektiği belirtilmiştir. Ayrıca BM Adalet Divanı’nın 1986 tarihli Burkina FasoMali Davası’nda tarihi süreklilik prensibinin selfdeterminasyon prensibi ile birlikte sömürgeciliğin tasfiyesi sürecindeki Afrika devletlerinin ülkesel sınırlarına ilişkin mevcut durumun korunmasındaki çıkarları açısından önemli bir hukuk ilkesi olduğuna hükmetmiştir. Ancak Bangladeş ve Pakistan’ın Hindistan’dan ayrılmaları, Eritre’nin Etyopya’dan ayrılması ve Singapur’un Malezya’dan ayrılması
gibi bazı durumlarda bu kuraldan sapmalar da yaşanmıştır. Mevcut sınırların korunması ilkesi günümüzde artık sınır çatışmalarının ve etnik temizleme hareketlerinin önlenmesi açısından başvurulan bir hukuk kuralı haline gelmiştir. Sovyetler Birliği’nin dağılması sırasında yapılan 1991 Minsk Antlaşması ile yine aynı yıl açıklanan Alma Ata Bildirisinde birliğe üye cumhuriyetlerin sınırları korunmuş ve bağımsızlık ilanları bu çerçevede tanınmıştır. Yugoslavya devletinden ayrılan cumhuriyetlerin hukuki durumunu ele alan 1992 Badinter Komisyonu raporu da cumhuriyetler arasındaki mevcut sınırların korunması gerektiğine karar vermiştir.

Halefiyetle ilgili ele alınması gereken ilk sorun antlaşmalara halefiyet meselesidir. Bu konu ülke devri, devletlerin parçalanması ve birleşmesi olarak ayrı ayrı ele alınmıştır. 1978 Sözleşmesi’ne göre bağımsızlığına kavuşan sömürge devletlerde, yeni devlet sömürgeci devletin yapmış olduğu antlaşmalarla bağlı değildir. Bu kategoride işgalden kurtulanları da sayabiliriz. Bunun istisnası sınır ve ulaşım hakkı tanıyan antlaşmalardır (1985 tarihli Guinee Deniz Sınırı Hakemlik kararı). Bir devletten ayrılma ya da bir devletin parçalanması hâllerinde ise yine antlaşmaların sürekliliği ilkesi uygulanır yani sonraki devlet öncekinin yaptığı antlaşmalar ile bağlı kalır. Rusya Sovyetler Birliği’nin yaptığı antlaşmalara uyacağını açıklamıştır. Yugoslav Federasyonu’ndan ayrılan Bosna-Hersek, Makedonya, Hırvatistan ve Slovenya kendilerini Federasyon’un yaptığı çok taraflı antlaşmalar ile bağlı saymışlardır. Aynı ilkeyi Çekoslavakya’nın bölünmesinden sonra Çek ve Slovak devletleri de izlemiştir. Ancak askeri üs verilmesi, ittifak, savunma veya tarafsızlık gibi siyasi antlaşmalar sonraki devleti bağlamaz.