ULUSLARARASI HUKUK I

Misak (Pakt): Uluslararası ilişkilerin temel düzenine ilişkin çok taraflı antlaşmaları bildirmede başvurulmaktadır.

Taraflar arasında hukuki sonuç doğuran bir uluslararası antlaşma, çeşitli aşamalardan geçerek ortaya çıkar. Bu aşamalar, antlaşmaların hazırlık aşaması, tarafların antlaşmalara bağlanma aşaması ve antlaşmaların hüküm doğurmaya başladığı, başka bir deyişle antlaşmaların içeriğine uygun davranma yükümlülüğünün ve aykırı davranma durumunda devletin sorumluluğunun doğduğu yürürlük aşamasıdır.

Antlaşmaların Tescil ve İlanı: Klasik antlaşmalar hukukunda antlaşmaların tescil ve ilan edilmesiyle ilgili bir zorunluluk yoktur. Ancak ilk defa Milletler Cemiyeti Misakı’nın 8. maddesinde daha sonra Birleşmiş Milletler Antlaşmasının 102. maddesinde buna ilişkin düzenleme yapılmıştır. Bu düzenlemeler gizli antlaşmaların yapılmasını engellemek içindir.

Çok taraflı antlaşmalarda ise, antlaşma metninde veya antlaşma görüşmeleri sırasında,
bir veya birkaç devletin depoziter (depo mercii) olarak devletlerin onayla ilgili durumlarını bildiren onay belgelerini toplayacağı ve ilgili yazışmaları ve bildirimleri yapacağı belirlenir.

1982 Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın 90. maddesi, bir sonraki başlık altında ele alacağımız usul uyarınca yürürlüğe giren uluslararası antlaşmaların kanun hükmünde olduğunu belirtir. Türk hukuk sisteminde uluslararası antlaşmalar her ne kadar kanunlarla eş sayılmışsa da Anayasanın 90. maddesiyle belli bir ayrıcalığa sahiptirler.
Bu ayrıcalık, usulüne göre yürürlüğe girmiş uluslararası antlaşmaların Anayasaya aykırı oldukları iddiasıyla Anayasa Mahkemesi’ne başvurulamamasından kaynaklanır.

Çatışma normları: Aynı konuyu düzenleyen farklı kuralların aynı anda yürürlükte bulunması durumunda, bunlardan hangisine öncelik verileceğini söyleyen ilkelerdir.

İstisna grubu antlaşmalar sadece 244 sayılı kanun uyarınca Bakanlar Kurulu tarafından onaylanır ve yürürlüğe konur.

Bazı durumlarda şeklî olarak bir antlaşma bulunmasına rağmen uluslararası hukuk, bazı antlaşmaları geçersiz kabul eder. Böyle bir antlaşmanın varlığı durumunda, antlaşmanın geçersizliği iddia edilebilir ve antlaşmayla ortaya çıkan yükümlülüklere dayanılarak yapılan talepler geri çevrilebilir. Bunlar: Antlaşmanın Yetkili Kişilerce Yapılmaması, Taraf İradesindeki Sakatlık, Jus Cogens Kurallara (Emredici Kurallara) Aykırılık Nedeniyle
Geçersizlik'tir.

İstisnai bazı durumlarda, antlaşmaların, kabul veya rıza aranmaksızın da üçüncü kişiler açısından da hukuki etki yaratabileceği kabul edilmektedir. Bu tür etki yaratan antlaşmalara ‘objektif durum yaratan antlaşmalar’ denir. Yani bu antlaşmalar sadece
tarafları ilgilendirmek açısından subjektif olmalarının yanında, herkesi ilgilendiren, dolayısıyla başka devletlere de yükümlülük getiren objektif nitelikte antlaşmalardır. ‘Herkese karşı’ anlamına gelen ‘erga omnes’ ifadesiyle de anılan bu etkiye sahip antlaşmalardır.

Uluslararası antlaşmalar, bazı yazarlarca uluslararası hukukun temeli sayılan ‘ahde vefa’ (söze bağlılık) ilkesinin somutlaşmış hâlidir.

Antlaşmanın Uygulanmasının İmkânsızlaşması Sonucu Sona Erme:
Bir antlaşmanın yürütülmesinin temelini oluşturan konunun kaybolması veya tahrip olması, antlaşmanın sona erdirilmesi veya kaybolma yahut tahrip olma geçici ise, askıya alınması için haklı bir sebep oluşturur.

Statü: Genellikle uluslararası organların çalışma kuralları ve koşullarını kapsayan antlaşmaları 43belirtmektedir.

Antlaşma metninin yazılı hâle getirilmesi süreci açısından, uluslararası hukukun belirlediği özel bir yöntem ve şekil yoktur. Antlaşmanın tarafları metnin hazırlanması yönteminin belirlenmesi konusunda serbesttir. Viyana Antlaşmalar Hukuku Sözleşmesi md. 7/2 antlaşma metnini kimlerin yetki belgesine başvurmaksızın imzalayabileceğini belirtir. Görevleri gereği ve yetki belgesine başvurmaksızın Dışişleri Bakanlarının da Devletlerini temsil ettikleri kabul edilir.

Bir antlaşmanın ne zaman ve nasıl yürürlüğe gireceği, görüşmeci devletler tarafından belirlenebilir. Eğer devletler böyle bir konuda anlaşmamışlarsa bu durumda bütün görüşmeci devletler bağlanma iradelerini belirlenen usulde ortaya koymadıkça, antlaşma yürürlüğe girmez. Yani görüşmeci devletlerin bir kısmının bağlanma iradelerini ortaya koymuş olması, antlaşmanın yürürlüğe girmesi için yeterli değildir.

BM Şartı md. 102’ye göre üye devletlerin Şartın yürürlüğe girmesinden sonra akdedecekleri her antlaşma veya uluslararası taahhüt BM Genel Sekreterliği’ne tescil edilecektir. Sekreterlik bu tescil edilen antlaşmaları ilan ile yükümlüdür.

Uluslararası antlaşmaların kanun sayılması, hukuk tekniği açısından bazı sorunlar çıkarabilmektedir. Anayasa her ne kadar uluslararası antlaşmaların Anayasa Mahkemesine götürülebilme olanağını ortadan kaldırmışsa da antlaşmalara kanunlara eş bir konum atfetmiştir. Sorun, aynı konuyu farklı şekillerde düzenleyen antlaşmalar ile kanunların aynı anda varolması durumunda ortaya çıkar. Uluslararası antlaşmaların kanun hükmünde olmasının, aynı konumda bulunmak anlamına gelmediği, çatışma durumunda uluslararası antlaşmalara üstünlük tanınması gerektiği iddiaları bulunmakla beraber, genel kabul, bu iki normu aynı düzeyde kabul etme yönündedir. Dolayısıyla antlaşma hükümleri ile kanunların çatışması durumunda, sadece iç hukuktan değil hukukun genel ilkelerinden kaynaklanan çatışma normları uygulanmaktadır. Çatışma normları, aynı düzeyde normların çatışması durumunda, yakın tarihli normun eski tarihli norma tercih edileceğini söyler. Bu durumda ise, devlet bir uluslararası antlaşmayla iç hukukta etki doğuracak bazı yükümlülüklerin altına girer, ancak daha sonra çıkardığı bir kanunla bu yükümlülüklere farklı bir içerik kazandırırsa, yürütme ve yargı organları, yakın tarihli olan kanunu uygulamak durumunda kalırlar. Böylece devletin uluslararası düzeyde üstlendiği bir sorumluluk, antlaşma hükmünde herhangi bir işlem yapılmadan değiştirilmiş olur.

Taraflardan birisi, tek taraflı fesih, çekilme veya antlaşmanın yürürlüğünü durdurma yollarından birine başvurduğunda, antlaşmaların geçersizliğiyle ilgili usule benzer bir şekilde, diğer tarafları durumdan haberdar etmeli; diğer taraflardan itiraz gelmezse gerekli önlemleri üç ay sonra uygulayabilir. İtiraz hâlinde belli bir süre içinde barışçıl yollarla çözüm getirmeliler. Bununla birlikte antlaşmanın sona erdirilmesi sonradan ortaya çıkan bir jus cogens kurala aykırılığa dayandırılmış ve taraflar on iki ay içinde anlaşamamışlarsa, Uluslararası Adalet Divanı’na gidilebilecektir

Görüşmeci Devletlerin sınırlı sayısından ve bir antlaşmanın konu ve amacından antlaşmanın bütün taraflar arasında bir bütün olarak uygulanmasının her birinin antlaşmayla bağlanma rızasının esaslı bir şartı olduğu anlaşıldığı zaman, bu çekince bütün tarafların kabulünü gerektirir.  Bir antlaşma bir milletlerarası örgütün bir kurucu belgesi olduğu zaman ve başka türlü öngörmedikçe, bu çekince o örgütün yetkili organının kabulünü gerektirir. Antlaşma başka türlü öngörmedikçe, bir çekince her zaman geri alınabilir, ve çekinceyi kabul etmiş olan bir Devletin rızası geri alma için gerekli değildir.

Bir tarafın bir antlaşmayı ifa etme imkansızlığını antlaşmayı sona erdirme veya ondan çekilme gerekçesi yapabilmesi için, imkansızlığın antlaşmanın ifası için kaçınılmaz olan bir nesnenin daimi olarak ortadan kalkması veya tahrip olmasından ileri gelmesi gerekir. İmkansızlık geçici ise, ancak antlaşmanın yürürlüğünü askıya alma sebebi yapılabilir.

Türkiye Cumhuriyeti Anayasasına göre antlaşmaları Cumhurbaşkanı onaylar (md. 104). Ancak Cumhurbaşkanı’nın onaylamasından önce tamamlanması gereken bazı aşamalar vardır. Üstelik uluslararası antlaşmaların onaylanması usulü, antlaşmanın türüne göre farklılık gösterir.

Bir kongre ya da konferansta kabul edilen antlaşmalar ile kimi zaman toplantıya katılan tarafları da sayan antlaşma nitelikli belgedir.