Uluslararası Hukukta Kişilik

Uluslararası Hukukta kişilik, ulusal hukuklardakine benzer bir biçimde uluslararası hukukta da belli bir olayda hukuken uygulanabilir durumda olan, kurallarla getirilmiş haklar ve borçları yerine getirmesi istenen, hukuk kişilerinin kimler olduğu, bu kişilerin uluslararası hukuk düzeni tarafından söz konusu kapasiteye haiz olduklarının kabul edilmesine bağlıdır

Uluslararası hukukta sadece devletlerin, uluslararası teşkilatların ve kısmen de özel kişilerin uluslararası hukuk kişiliği vardır.

Uluslararası hukukta kabul gören tanıma göre devlet, belirli bir ülke parçası üzerinde teşkilatlanmış olan bir siyasi otorite altında yaşayan insan topluluğunun oluşturduğu sürekli egemen varlıktır.

Kişiliğin uluslararası alanda sağladığı hak ve yetkiler ise şunlardır: a) Uluslararası alanda hak sahibi olma ve bu hakkı ileri sürebilme ehliyeti; b) Borçlanma ve eylem ve  şlemlerinden sorumlu tutulabilme ehliyeti; c) Diğer uluslararası hukuk kişileri ile hukuki ilişki kurma ehliyeti (Bunun içine uluslararası antlaşmalar yapma, diplomatik ilişki kurma ve
devletlere sağlanan hukuki muafiyetlerden yararlanma gibi yetkiler girer).

Uluslararası hukuk kişiliğine haiz olduğu kabul edilen bir başka yapı uluslararası teşkilatlardır. BM Adalet Divanı tarafından verilen tanıma göre uluslararası teşkilatlar devletlerin hukuka uygun amaçlarını gerçekleştirmek üzere daimi olarak bir araya gelerek oluşturdukları, bu amaçları yerine getirmek üzere bir takım organlarla donattıkları, hukuki yetkiler ve sorumluluklar bakımından teşkilat ve üyeleri arasında bir ayrım bulunan ve bir uluslararası antlaşma ile kurulmuş olan hukuk kişileridir (BM Adalet Divanı’nın 1949 tarihli Tazminatlar Danışma Görüşü).

Uygulamada teşkilatların genellikle şu yetki ve imtiyazlara haiz olduğu görülmektedir:

a) antlaşma yapma yetkisi;

b) Uluslararası talepte bulunma yetkisi;

c) Üye devlet ülkelerinde temsilci bulundurma ve bir
takım muafiyetlere haiz olma;

d) Uluslararası alanda sorumluluk

Yeni oluşmuş bir siyasi varlığın bir devlet olduğunun diğer devletlerce tüm hukuki sonuçlarıyla kabul edildiğini bildiren işlemdir.

Konfederasyonda bağımsız devletler uluslararası varlıklarını sürdürürler ve sadece ortak güvenlik ve dış ilişkiler gibi bazı amaçları gerçekleştirmek üzere bir uluslararası antlaşma yapmak suretiyle biraraya gelirler. Konfederasyonlarda üye devletler uluslararası hukuk kişiliklerini yitirmezler ve dolayısı ile konfederasyonun da kendine ait bir hukuki kişiliği yoktur. Burada üye devletler “diet” adı verilen ortak bir organda temsil olunur ve bu organda kararlar oy birliği ile alınır

Federasyon adı verilen yapılarda yasama, yürütme ve yargı yetkileri federe devletlerle federal devlet arasında paylaşılmıştır. Bu paylaşma ülkesel ve fonksiyonel olarak iki şekilde yapılır. Federal devlet anayasası federe devlet yasalarının üstündedir ve uygunluk denetimini federal üst mahkeme yapar. Keza federal devlet kanunları federe devletler ülkesindeki kişi ve şeyler üzerinde doğrudan uygulanır ve uygulanmazsa federal devlet bunları zorla uygulatabilir

Devletin şu unsurlara sahip olması gerekiyor: 1. Belli bir ülke parçası üzerinde yerleşik olma; 2. Belli sayıda ve kendi kendini idare edebilecek yetenekte bir insan topluluğu; 3. Ülke üzerinde bağımsız bir şekilde egemenlik, yani yasama, yürütme ve yargı alanlarında sürekli olarak etkin kontrol icra eden bir siyasi otoritenin varlığı.

Devlet ülkesi üç farklı mekândan oluşabilmektedir: kara ülkesi (toprak ve üstündeki doğal kaynaklar, toprak altı ve madenler, nehir ve göller), deniz ülkesi (denize kıyısı olan devletlerin iç suları ve karasularını kapsar -bunların ötesinde yer alan kıta sahanlığı ve münhasır ekonomik bölgede devletin bir takım ekonomik hakları varsa da egemenliği yoktur-), hava ülkesi (uzay hariç toprak ve deniz ülkesi üzerindeki hava sahası).

Uluslararası hukukun yeryüzü konusunda getirmiş olduğu hukuki düzen üç ayrı statüye ayrılmaktadır: 1. Bir devletin ülkesel egemenliğine tabi olan ülke statüsü (res in possesione); 2. Herhangi bir devletin ülkesel egemenliğine tabi olmamakla beraber devlet egemenliğine tabi kılınabilecek sahipsiz ülkeler statüsü (res nullius); 3. Herhangi bir devletin egemenliğine tabi olmamakla birlikte devletlerin egemenlik iddia edemeyecekleri herkesin ortak kullanımına açık coğrafi alanlar statüsü (res communis).

Devir bir devletin belirli bir ülke parçası üzerinde haiz olduğu egemenlik hakkından diğer bir devlet lehine olmak üzere bir antlaşma ile vazgeçmesidir. Yine bir antlaşma ile bir devletin sona erdirilip bu devletin ülkesinin başka devletlere devredilmesine de uygulamada rastlamak mümkündür

Devir devredilen ülke parçasında yaşayan kişiler bakımından bir düzen değişikliğine yol açar.
Devirle birlikte o ülkede yaşayan kişiler devralan devletin vatandaşlığını kazanırlar.

Devir işlemi bir ivaz karşılığı yapılabileceği gibi ivazsız da olabilir. Fransa 1803’de Louisiana’yı, Rusya 1867’de Alaska’yı ABD’ye bedel mukabilinde devretmiş, İspanya Cebelitarık’ı İngiltere’ye 1713 yılında ivazsız devretmiştir. Ancak devrin kuvvet ve zor kullanılarak yapılmamış olması gerekir. Genellikle devrin iki unsurdan oluştuğu kabul edilir: a) devir konusunda yapılmış bir anlaşma; b) ülkenin fiilen devri. Bu açıdan uluslararası hukukun “hiç kimse hukuken haiz olduğu haklardan fazlasını başkasına devredemez ilkesi” gereği bir devrin hukuken geçerli olabilmesi için devreden devletin söz konusu ülke üzerinde hak sahibi olmuş olması gerekir.

Bir devlet ülkesinin bir parçasını başka bir devlete kiralayabilir ve kiralama süresince söz konusu toprak kiralayanın egemenliğine girer. Hong-Kong 1898 yılında Çin tarafından İngiltere’ye 99 yıllığına kiralanmış ve 1997 yılında Çin’e iade edilmiştir. Ancak burası hâlen özerk bir idare ile yönetilen toprak parçası olup Dünya Ticaret örgütü gibi bazı teşkilatlara kendi başına üye olabilmektedir.

İşgal bir devletin bir ülkeyi egemenliğine tabi kılmak niyet ve iradesiyle o ülkede  egemenliğini kullanarak kazanmasıdır. Osmanlı İngiltere ile yaptığı 1878 antlaşması ile Kıbrıs’ın sadece idare hakkını İngiltere’ye devretmişse de İngiltere 1914 yılında burayı kendi egemenliğine katmış ve Türkiye 1923 Lozan Antlaşması ile bu durumu kabul etmiştir.

İşgal üç unsurdan oluşmaktadır: a) sahipsiz bir toprak parçası; b) egemenliğe tabi kılma niyet ve iradesi; c) egemenliğin kullanılması. Günümüzde işgal genellikle kime ait olduğu tartışmalı sınır bölgelerine ilişkin uyuşmazlıklarda kullanılan bir yöntemdir.

Kazandırıcı zamanaşımı işgalden farklı olarak gerek bir devletin egemenliğine tabi ülkelerde gerek uluslararası topluma ait olan ve bütün devletlerin yararlanmasına açık olan alanlarda uygulama alanı bulabilir. Açık denizin kıyıya yakın kesimlerinde ülke devletinin bu esasa dayanarak hak sahibi olabileceği uluslararası yargısal içtihat tarafından kabul edilmiştir. Kazandırıcı zamanaşımını ileri sürebilmek için egemenliğin kullanılmasının uzun süreye yayılması ve çekişmesiz olması yani asıl hak sahiplerinin bu vakıayı açıkça ya da zımnen kabul etmiş olmaları gerekir.

Uluslararası hukukta devletlerin kendi aralarında farklı ölçütlere göre kategorilere ayrıldığını görmekteyiz. Devletler arasındaki ayrımın bir nedeni devletlerin iç örgütlenmesindeki farklılıklara dayanmaktadır. Bu açıdan ilk kategoride yer alan basit devletler yer almakta ikinci kategoride ise şahsi birlikler, gerçek birlikler, konfederasyonlar ve federasyonlardan oluşan bileşik devletler bulunmaktadır. Diğer bir sınıflandırma devletlerin diğer devletlerle
ilişkilerini dikkate almakta ve bu kategoride bağımsız devletler, bağımlı devletler ve tarafsız devletler yer almaktadır. Devletler arasındaki bu ayrımlar söz konusu devletin uluslararası hukuk kişiliğini ve dolayısıyla uluslararası hukuk uyarınca kullanacağı hak ve yetkilerin kapsamını etkilemektedir.