ULUSLARARASI ÖDEMELER BANKASI VE BÖLGESEL KALKINMA

Uluslararasında faaliyet gösteren bölgesel kalkınma bankalarına bakıldığında bu bankaların genelde 1960’lı yıllarda kurululduğu görülmektedir. Kalkınma bankalarının kuruluşunda bölgesel girişimlerin yanısıra Birleşmiş Milletler Ekonomik ve Sosyal Konseyi’ne bağlı bölgesel komisyonların önemli katkısı söz konusudur. Bölgesel kalkınma bankaları, bölge içinde üye olan az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelere başta proje kredisi, hibe, teknik yardım, ortak finansman gibi finansman araçları ile bu ülkelerdeki kalkınma projelerini ve yatırımlarını desteklemektedir. Bölgesel bankalarına bölge ülkelerinin yanısıra bölge dışında ülkeler de üyedir. Bölge dışından ülkeler sadece banka sermayesi ve yönetimine katılabilmekte, bunun dışında banka herhangi imkânından yararlanamamaktadır. Bu ülkelere “donor (bağışçı) ülkeler” de denilmektedir.

Uluslararası Ödemeler Bankası Almanya’nın I. Dünya Savaşı ile ilgili olarak müttefiklere ödeyeceği savaş tazminatının tasfiye edilmesinde mali ajanlık görevini yürütmek amacıyla kurulmuştur. Almanya’nın savaş tazminatı ile ilgili olarak Lahey’de toplanan konferansta Young Planı (1929) kabul edilmiştir. Young Planı’nın en önemli tarafı Almanya’nın savaş tazminatı taksitlerinin düzenli bir şekilde ödenmesini sağlayacak bir finansal şirketin kurulmasını önermesi idi. Plan ile birlikte Almanya’nın ağır savaş tazminatları nispeten hafifletilmiş, ödeme kolaylıkları getirilmiştir. Lahey Konferansı devam ederken, Young Planı’nda bahsedilen mali ajanın (Uluslararası Ödemeler Bankası) kuruluş sözleşmesi için taslak hazırlıkları yapılmıştır. Kasım 1929’da Almanya’nın Baden-Baden kentinde düzenlenen Uluslararası Bankacılar Konferansı’nda Uluslararası Ödemeler Bankası (BIS) için taslak bir sözleşme hazırlanmıştır. Söz konusu taslak sözleşme de ikinci Lahey Konferansı’nda görüşülmüştür. 20 Ocak 1930 tarihinde Uluslararası Ödemeler Bankası’nın kuruluşu ve Banka Sözleşmesi kabul edilmiştir. BIS’in faaliyetlerine başlama tarihi ise 17 Mayıs 1930’dur.

Uluslararası Ödemeler Bankası’nın (BIS’in) amacı (misyonu), para ve finansal istikrar ile ilgili gelişmeleri takip ederek merkez bankalarına hizmet etmek, bu alanlarda uluslararası işbirliğini teşvik etmek ve merkez bankalarının bankasıymış gibi hareket etmektir.

BIS’in görevleri ana hatları aşağıdaki gibi sıralanabilir:

• Merkez bankaları arasındaki görüşmelere (müzakerelere) katkıda bulunmak ve işbirliğini kolaylaştırmak,

• Finansal istikrarı sağlamaktan sorumlu diğer kurumlarla (otoritelerle) diyaloğu artırmak,

• Finansal (mali) denetim kurumları ile merkez bankalarını karşı karşıya getiren politika konularında araştırma yapmak,

• Finansal işlemlerde merkez bankaları için temel (birincil) taraf olarak hareket etmek,

• Uluslararası mali (finansal) operasyonlarda güvenilir bir mali ajan veya mutemet gibi hizmet etmektir.

BIS temel olarak üç karar alma organları tarafından yönetilir. İlk karar organı 60 üyeli merkez bankaları temsilcileri veya guvernörlerden oluşan Genel Kurul’dur (General Meeting). Genel Kurulda her üyenin oy gücü banka sermayesine katılım payına göre değişmektedir.

Direktörler Kurulu (Board of Directors) Banka’nın stratejisini ve politikalarının yönünü belirler, yönetimi denetler ve Banka Sözleşmesi tarafından kendisine verilen belirli görevleri yerine getirir.

Genel Müdür (General Manager), banka yönetiminin başıdır. Yönetim Kurulu tarafından belirlenen politikaları yürütür, günlük bankacılık faaliyetlerinin yapılması ve denetlenmesi işlerini yönetir.

Belçika, Kanada, Fransa, Almanya, İtalya, Japonya, Hollanda, İsveç, İsviçre, İngiltere ve ABD arasında oluşturulan bir gruptur. Grubun üye sayısı 11 olsa da G-10 diye anılmaktadır. G-10, ekonomik, parasal ve finansal konularda danışmak ve işbirliği yapmak amacıyla yılda bir kez toplanır.

Bölgesel kalkınma bankalarının temel yönetim organları genel olarak Guvernörler Kurulu, Direktörler Kurulu ve Başkan’dan (Genel Direktör) oluşmaktadır. Bunun dışında bölgesel kalkınma bankalarının komite, ajans, ofis ve departman gibi pek çok alt birimleri de mevcuttur.

Bölgesel kalkınma bankaları kendi öz sermaye kaynaklarından ya da uluslararası sermaye piyasalardan borçlanarak gelişmekte olan bölge ülkelerindeki kamu ve özel sektör işletmeleri ile hükümetlere düşük faizli orta ve uzun vadeli kredi vermekte, teknik destek sağlamakta ve danışmanlık hizmetleri yürütmektedirler.

Asya’da bir kalkınma bankası kurulmasına yönelik girişimler 1960’lı yıllarda başlamıştır. Fakat ABD’nin bölgede kurulacak bankanın sermayesine katkıda bulunacağını açıklamasına kadar olan zaman diliminde önemli bir gelişme sağlanamamıştır. Birleşik Devletlerin (ABD’nin) açıklamasının ardından Asya Kalkınma Bankası’nın kurulmasına yönelik bölgesel girişimler hızlanmıştır. BM Ekonomik ve Sosyal Konseyi’ne (ECOSOC) bağlı bir birim olan Asya ve Uzakdoğu İçin Ekonomik Komisyon’un (şimdiki adıyla Asya ve Pasifik İçin Ekonomik ve Sosyal Komisyon (ESCAP)) 62(XXI)3 Kararı uyarınca 2-4 Aralık 1965 tarihlerinde Manila’da toplanan Asya Kalkınma Bankası Tam Yetkili Temsilciler Konferansı’nda ADB Anlaşması kabul edilmiştir.

ADB Anlaşması’nın 1. maddesinde Banka’nın amacı, “Asya ve Pasifik bölgesinde ekonomik büyüme ve işbirliğini teşvik etmek, bölgede ADB’ye üye gelişmekte olan ülkelerin ekonomik kalkınma süreçlerinin hızlanmasına bireysel ve ortaklaşa katkı sağlamak” şeklinde belirtilmiştir.

Asya Kalkınma Bankası amacına ulaşmak için;
• Kalkınma amaçlı kamu ve özel sektör yatırımlarını teşvik etmek,

• Bölgede (Asya ve Pasifik’te) GYÜ’lerin kalkınmalarına finansman sağlamak,

• Bölgedeki küçük ülkelerin yanı sıra en az gelişmiş ülkelerin (EAGÜ) ihtiyaçları ile özel olarak ilgilenmek,

• Bölge ülkelerinden gelen istekler doğrultusunda kalkınma politikaları ve planların koordinasyonunda ilgili ülkelere yardımcı olmak,

• Spesifik proje tekliflerinin formülasyonu da dahil olmak üzere kalkınma projeleri ve programların hazırlanması, finansmanı ve uygulanması konusunda teknik yardım sağlamak,

• Bölgeye yönelik çalışan BM’nin uzman kuruluşları ve diğer uluslararası kuruluşlarla işbirliği içinde ortak hareket etmek gibi fonksiyonları yerine getirmektedir.

Afrika’da kalkınma bankasına yönelik ilk girişimler 1950’li yılların sonunda gündeme gelmiştir. 1958’de Afrika Birliği Örgütü’nün (2002’de Afrika Birliği adını aldı) kurulmasına yönelik konferanslarda bölgede bir kalkınma bankasının gerekliliği de vurgulanmıştır. Bu kapsamda taslak anlaşma metinleri üzerinde çalışılmıştır. 9 Afrika ülkesinden oluşan Dokuzlar Komitesi’nin (Committee of Nine) bölge ülkeleri nezdinde sürdürdüğü girişimlerin ardından bir taslak anlaşma hazırlamıştır. Bankanın kurulma sürecinde BM Ekonomik ve Sosyal Konseyi’ne bağlı Afrika Ekonomi Komisyonu’nun önemli katkıları olmuştur. Afrika Kalkınma Bankasını (AfDB) kuran anlaşma 4 Ağustos 1963 tarihinde, 23 Afrika ülkesi tarafından Sudan başkenti Hartum’da imzalanmış ve 10 Eylül 1964 tarihinde ise yürürlüğe girmiştir. AfDB faaliyetlerine 1 Temmuz 1966 tarihinde başlamıştır. Bankanın merkezi, Fildişi Sahili’nin Abidjan şehrindedir.

UA, İngilizce “Units of Account”un baş harflerinden oluşur. Türkçe karşılığı “Hesap Birimi”dir. 31 Eylül 2018 itibarıyla 1 UA= 1.38213 dolardır.

Afrika Kalkınma Bankası (AfDB) amaçları ve işlevleri ile tutarlı özel fonlar oluşturarak grup hâline gelmiştir. Bu kapsamda 1972’de Afrikalı üyelerin yanı sıra bölge dışından ülkelerin katılımıyla Afrika Kalkınma Fonu (African Development Fund: ADF) ve 1976’da Nijerya Hükümeti ile birlikte Nijerya Vakıf Fonu (Nigeria TrustFund: NTF) kurulmuştur. Afrika Kalkınma Bankası Grubu içinde yer diğer özel ve vakıf fonları şunlardır: Arap Petrol Fonu, Afrika Kuraklık ve Kıtlık için Özel Acil Yardım Fonu ve Özel Yardım Fonu.

Afrika Kalkınma Fonu’nun (ADF) başlıca amacı, kredi ve hibe sağlayarak kıtadaki üye ülkelerde yoksulluğu azaltmaktır. ADF, en az gelişmiş Afrika ülkelerine ekonomik ve sosyal kalkınmalarına katkıda bulunmak için proje ve programlar yanı sıra çalışma ve kapasite geliştirme faaliyetleri için teknik yardımı da kapsayan imtiyazlı finansman sağlamaktadır.

Bankanın amacı, gelişmekte olan üye ülkelerin (Latin Amerika ve Karayip ülkelerinin) ekonomik ve sosyal kalkınma süreçlerinin hızlanmasına katkıda bulunmaktır. Banka amaçlarını gerçekleştirmek için aşağıdaki fonksiyonları yerine getirmektedir. Bunlar:

• Kamu ve özel sektör yatırımlarına katkıda bulunmak,

• Üye ülkelerin ekonomik büyümelerine katkıda bulunmak için kredi vermek,

• Üye ülkelerin kaynaklarını daha etkin kullanabilmeleri için onlarla işbirliği içinde kalkınma politikaları geliştirmek,

• Üyeler arasındaki dış ticareti geliştirerek üye ülkelerin ekonomik büyümelerine katkı sağlamak,

• Kalkınma planları ve projelerin hazırlanması, finansmanı ve uygulanması
konularında üye ülkelere teknik yardım sağlamaktır.

Günümüzde Avrupa Yatırım Bankası (AYB) temel amacı, Avrupa Birliği (AB) çıkarları doğrultusunda, Birlik ilkelerine ters düşmeyecek şekilde kendi öz kaynaklarını kullanarak AB içinde dengeli bir kalkınmayı temin etmektir. AYB, bir kalkınma bankası olmamasına karşılık, kalkınma amaçlı pek çok yatırım projesine destek sağlamaktadır.

Günümüzde Avrupa Yatım Fonu’nun amacı, küçük ve orta boy işletmelere uygun şartlarla yatırım finansmanı sağlamaktadır. Fon, küçük ve orta boylu işletmelerin (KOBİ’lerin) desteklenmesinde Avrupa Yatırım Bankası ile işbirliği içindedir. Avrupa Yatırım Fonu büyük sermaye yatırımı projelerine uzun vadeli ödünç sağlar. Fon, sürdürülebilir büyüme ve istihdamı desteklemek için her büyüklükteki işletmelere kredi vermektedir.

Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası, Soğuk Savaş sonrası dönemin ilk uluslararası finans kuruluşudur. Banka, Soğuk Savaş sonrası dönemde Orta ve Doğu Avrupa ülkelerindeki siyasi ve ekonomik yapılardaki değişiklikleri mali açıdan desteklemek için 1991 yılında kurulmuştur. Diğer bir ifadeyle Banka merkezi planlı ekonomiden piyasa ekonomisine geçen ülkelerde piyasa ekonomisinin gelişimi desteklemek için oluşturulmuştur.

İslam Kalkınma Bankasının amacı, üye ülkelerin ve üye olmayan ülkelerdeki Müslüman toplulukların ekonomik ve sosyal açıdan kalkınmalarına katkıda bulunmaktır. Banka, amaçlarına ulaşmak için bazı işlevlere sahiptir. Bunlar:

• Üye ülkelerdeki kuruluşlara veya verimli projelere sermaye iştirakinde bulunmak,

• Üye ülkelerdeki kamu ve özel sektör projelerine kredi sağlamak,

• Üye ülkeler arasındaki ticaretin geliştirilmesine yardımcı olmak ve bu doğrultuda çalışmalar yapmak,

• Üye ülkeler arasında teknik işbirliğini geliştirmek ve teknik yardım sağlamak,

• Eğitim faaliyetlerinin yanı sıra ekonomik konularda araştırma yapmaktır.