ULUSLARARASI PARA FONU

II. Dünya Savaşı devam ederken Savaş’tan sonra kurulacak olan yeni uluslararası para sistemine ilişkin olarak İngiliz ve ABD planlarının arkasından Fransız ve Kanada planları yayınlanmıştır. İngiltere ve ABD, Sovyetler Birliği dahil bütün ilgili ülkelere danıştıktan sonra kendi aralarında bir anlaşmaya varmış ve bunu 21 Nisan 1944’de açıklamışlardır. Üzerinde anlaşılan konular, diğer ülkeler ile birlikte Haziran 1944 tarihinde Atlantic City’de (New Jersey) tartışılmıştır. Bu toplantının sonuçları ise Bretton Woods’ta (New Hampshire) 1-22 Temmuz 1944 tarihleri arasında toplanan Birleşmiş Milletler Para ve Finans Konferansı’na sunulmuştur. 44 ülkeden temsilcilerin katıldığı bu konferansta, Savaş’tan sonraki uluslararası para sisteminin esasları kabul edilmiş ve bir anlaşma imzalanmıştır. Bu anlaşma ile yaratılan sistem, Bretton Woods Sistemi olarak ta ifade edilmektedir.

Bretton Woods Anlaşması ile dünya çapında iki büyük ve önemli kuruluş yaratılmıştır. Bunlar; Uluslararası Para Fonu ile Dünya Bankası’dır (Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası).

Fon’un amaçları IMF’yi kuran Anasözleşme’nin I. maddesinde belirtilmiştir. Fon’un amaçları; uluslararası parasal işbirliğini geliştirmek, uluslararası ticaretin dengeli bir şekilde büyümesini ve döviz kurlarında istikrarı sağlamak, çok taraflı bir ödemeler sisteminin kurulmasına yardım etmek, ödemeler dengesi finansmanında sorunlar yaşayan üye ülkeleri desteklemektir. Bretton Woods Sistemi’nde oluşturulan ayarlanabilir sabit kur sistemi (bazı çalışmalarda sabit kur sistemi olarak da ifade edilmekte), II. Dünya Savaşı öncesinde ve savaş sırasındaki rekabetçi devalüasyonları önleyerek kurlarda istikrar sağlamayı hedeflemektedir.

IMF finansal işlemlere Mart 1947’de başlamıştır. Fon kaynaklarından ilk yararlanan ülkeler (1947) Fransa, İngiltere ve Meksika olmuştur.

Bir ülke IMF’ye üye olduğunda ekonomisinin büyüklüğüne göre bir kota belirlenmektedir. Kotalar, üyelerin oy güçlerini belirler, Fon’a katkılarına ve Fon’dan borçlanmalarına da etki eder. Kotanın üç açıdan önemi vardır. İlk olarak üye ülkenin IMF’deki kotasının yüksekliği oranında oy gücü artar. İkinci olarak kota, üye ülkenin IMF’den yararlanabileceği mali imkânların belirleyici göstergesidir. Yüksek kota miktarı, Fondan sağlanabilecek mali imkânın da artmasını sağlar. Üçüncü olarak kota, üye ülkeye tahsis edilecek SDR miktarını belirlemektedir.

IMF, üç organ tarafından yönetilir. Bunlar; Guvernörler Kurulu (Konseyi), Yönetim Kurulu ve Başkan’dır. Guvernörler Kurulu (Board of Governers), IMF’nin en yetkili organıdır. Kurulda üye ülkeler ekonomiden sorumlu bakanları ve/veya merkez bankası başkanları tarafından temsil edilir. Guvernörler Kurulu olağan toplantıları, IMF ve Dünya Bankası’nın yıllık toplantıları esnasında yapılır. Kurul, IMF’nin günlük işlerini yürütme ve gözetim yetkisini Yönetim Kurulu’na devretmiştir.

Fon Anasözleşmesi uyarınca her üye ülke IMF ile ilişkilerini bir mali kurum aracılığıyla sürdürmek zorundadır. Bu kuruma mali ajan denir. Ülkeye göre mali ajan, Hazine, Maliye Bakanlığı veya Merkez Bankası olabilir.

Günümüzde IMF üyelerini başlıca dört temel borçlanma imkânından yararlandırmaktadır. Bunlar; Destekleme Düzenlemeleri, (1997’de Ek Rezerv İmkanı: Supplemental Reserve Facility) Ek Rezerv Kolaylığı (Extended Fund Facility) ile Yoksulluğu Azaltma ve Büyüme Kolaylığı (Poverty Reduction and Growth Facility) ve Dış Şoklar Kolaylığı’dır. (Exogenous Shocks Facility)

Bunlar; üye ülkenin uygulayacağı ekonomi programına ilişkin olarak IMF’ye niyet mektubu vermesi, destekleme veya süresi uzatılmış düzenleme yapılması, IMF tarafından üye ülkenin uymak zorunda olacağı performans kriterlerinin belirlenmesi, kullanılacak imkânın taksitlendirilmesi, üye ülkenin kullanacağı miktar kadar kendi parası cinsinden bir taahhüt senedini IMF’ye sunması, üye ülke uygulamasının zaman içinde gözden geçirilmesidir.

Bunlardan başlıcaları; Petrol Kolaylığı, Genişletilmiş ve Süresi Uzatılmış Fon Kolaylığı, Ek Finansman Kolaylığı, Genişletilmiş Kullanım Politikası, Gelişme Yolunda Ülkeler İçin Özel Kolaylıklar, Telafi Edici Olağanüstü Finansman Kolaylığı, Tampon Stok Finansman Kolaylığı, İhtiyati Kredi Hattı ve Yüksek Erişimli İhtiyati Destekleme Düzenlemeleridir.

IMF’nin diğer kaynakları arasında yer alan faaliyet gelirleri başlıca üç kaynaktan oluşmaktadır: Fon kaynaklarını kullanan ülkelerden elde edilen kullanım bedelleri, Fon kredilerini kullanma ile birlikte alınan hizmet bedelleri ve SDR’den sağlanan faiz gelirleri.

Yoksulluğu Azaltma ve Büyüme Güvence Fonu, ödemeler dengesi sorunları bulunan ve ulusal (milli) geliri çok düşük olan ülkelere yardım etmek için oluşturulan uygun koşullu finansman enstrümanlarına ilişkin kredi ve faiz sübvansiyonlardır.

Özel Çekme Hakkı (SDR), 1969 yılında Uluslararası Para Fonu tarafından, uluslararası rezervlerin desteklenmesi için yaratılan bir hesap birimidir. Başlangıçta, Özel Çekme Hakkı’nın değeri altına endeksli olarak belirlenmiştir. Günümüzde SDR’nin değeri ABD doları, euro, sterlin, japon yeniden oluşan bir sepete bağlıdır.

Fon’un ilk Başkanı Camille Gutt, 13’ncü Başkanı (5 Temmuz 2011) Fransız Christine Lagarde’dır.

IMF’den borç sağlamada kullanılan ve Genel Kaynaklar Hesabı içinde yer alan kredi dilim imkânları, Fon’un klasik kredi mekanizmalarından en önemlisidir. Her IMF üyesi, kendisine tahsis edilen kota çerçevesinde Fon’dan kredi sağlayabilir. IMF üyelerinin Fon kaynaklarından kotaları ile sınırlı olmak şartıyla yararlanma politikasına kredi dilimleri politikaları denir.

Kısa Vadeli Finansman İmkânı: (Short-Term Facility: SLF) IMF, 2008 yılında ABD’de başlayan tüm dünyayı etkileyen finansal krizden etkilenen gelişme yolunda olan ülkeler için Kısa Vadeli Finansman İmkânını 30 Ekim 2008 tarihinde uygulamaya sokmuştur. Bu imkândan yararlanacak krizden etkilenen gelişme yolunda olan ülkeler, Fon’daki kotalarının 5 katına kadar kısa vadeli bir imkândan yararlanabileceklerdir.

Normal kaynaklar, IMF Genel Kaynaklar Hesabı’ndaki kullanılabilir dövizler ve SDR’den meydana gelir. Kullanılabilir dövizler, Yönetim Kurulu tarafından ödemeler dengesi ve uluslararası rezervleri güçlü olan üye ülkelerin paraları arasından seçilir. Dövizler genellikle sanayileşmiş ve dünya ticaretinde önemli yer tutan ülkelerin paralarıdır. Fon’un elinde mevcut normal kaynaklar, üye ülkelerin Fon’daki kotalarına karşılık tahsis edilen kaynaklardan meydana gelir.

1947 yılında IMF’ye katılan Türkiye Fon’a giren ilk ülkeler arasında yer almıştır. 1961-2005 döneminde Türkiye ortalama her 2.5 yılda Fon ile bir destekleme düzenlemesine gitmiştir. IMF ile en fazla destekleme düzenlemesi yapan ülkeler arasında Türkiye’nin yanında Filipinler, Panama, Uruguay, Ekvator, San Salvador, Fas ve Kosta Rika gibi ülkeler bulunmaktadır. IMF’nin kurulmasından sonra Türkiye bu kuruluş ile birlikte yaşamaya alışmıştır.

Türkiye’nin IMF ile ilişkilerinde mali ajan Hazine Müsteşarlığı, depozitör kuruluş ise T.C. Merkez Bankasıdır.

Türkiye’nin IMF’den bugüne kadar kullandığı imkânlar; Destekleme Düzenlemesi, Uzatılmış Fon Kolaylığı, Acil Destek Kolaylığı, Ek Rezerv Kolaylığı ve Petrol Kolaylığıdır. Türkiye, IMF ile ilk destekleme düzenlemesini 1961 yılında imzalamıştır. 11 Mayıs 2005 tarihli son düzenleme dahil 44 yılda toplam 19 düzenleme hayata geçirilmiştir.