KÜRESEL EKONOMİDE ULUSLARARASI KURULUŞLAR

Uluslararası kuruluşlara üyelik, kurucu anlaşmalara konulan kısıtlamalara göre üç farklı şekilde gerçekleşebilir.
1. Birçok kuruluş, etkinliği sağlayabilmek için üyeliği belirli şartlarla kısıtlamıştır. Örneğin OPEC üyeleri, sadece büyük petrol üreticisi ülkelerdir. Bu kısıtlamalar daha çok bölgesel ekonomik kuruluşlarda görülür. Afrika Birliği, Karadeniz Ekonomik İşbirliği gibi. Bu kuruluşlar küresel nitelikte değildir.
2. Bazı kuruluşlara üyelik ise şartlara bağlanmıştır. Üye olmak isteyen ülkenin hükümeti, bu kuruluşun kurallarını önceden bilir ve kabul eder. Örneğin Euro alanında yer almak isteyen Avrupa Birliği üyesi bir ülke Avrupa Merkez Bankası’nın izleyeceği ortak para politikasını kabul etmek durumundadır.

3. Bazı kuruluşlar da tüm ülkelerin üyeliğine açıktır. Birleşmiş Milletler veya
Dünya Ticaret Örgütü örnek verilebilir. Bu tip uluslararası
kuruluşlar küresel (evrensel) niteliktedir.

Uluslararası kuruluş (örgüt) kavramı dar anlamıyla sadece hükümetlerarası kuruluşları kapsamaktadır. Tanımı genişlettiğimizde uluslararası kuruluşların kapsamına devletlerin/hükümetlerin kurduğu, yürüttüğü kurumların dışında ortaya çıkan uluslararası sivil yapıları da katmak gerekmektedir. Siyasal, ekonomik, dinî, kültürel, toplumsal birçok alanda kâr amacı gütmeden, uluslararası alanda gönüllü faaliyet göstermek üzere kurulan örgütler ise “hükümet dışı uluslararası kuruluş (international non-governmental organization: INGO)” olarak tanımlanmaktadır.

Uluslararası kuruluşlar aşağıdaki fonksiyonları yerine getirirler;
• Üyelerine faaliyet amaçlarına ne ölçüde ulaşıldığı konusunda bilgi sağlamak,
• Danışma ve müzakere platformu olmak,
• Karar alma süreçlerinde kurallar koymak,
• Kaynaklara katkı ve erişim olanaklarını belirlemek,
• Anlaşma kurallarını sağlamak,
• Üyelerin anlaşmalara uyumunu izlemek,
• Anlaşmazlıkların çözümünde kurallar belirlemek,
• Faaliyetlerin mali sorumluluğunu ve muhasebesini sağlamak.

1648 yılında imzalanan Westphalia Antlaşması, evrensel imparatorluklara karşı “ulus-devletin” zaferini simgeleyen bu barış antlaşması, uluslararası alanda devletlerin egemenliğini ve eşitliğini ilkesel bir temel kural hâline getirmiştir.

I. Dünya Savaşı sonrasında 1920 yılında kurulan Milletler Cemiyeti (League of
Nations) geniş ölçekli, sosyo-ekonomi amaçlı ilk uluslararası kuruluştur.

Uluslararası kuruluşlar Birleşmiş Milletler Sistemi içinde yer alan ve diğerleri olarak kategorize edilirler. Ancak bu kapsam farklılığı dışında faaliyet amacına göre ekonomik işbirliğini amaçlayan uluslararası kuruluşlar ve ekonomik bütünleşmeyi amaçlayan uluslararası kuruluşlar olmak üzere de sınıflandırılabilirler.

Temel farklılıklar şu şekilde sıralanabilir:
• Ekonomik bütünleşme, coğrafi olarak birbirine yakın ülkelerin bir “blok” oluşturmasına yol açmaktadır. Ekonomik işbirliği ise coğrafi olarak bir bölgeye dayanmak zorunda değildir.
• Ekonomik bütünleşmeler, üye ülkelerin ekonomi politikalarında değişikliklere yol açar.
• Ekonomik bütünleşmeler üyeler arasında ticaretin önündeki engelleri kaldırırken, işbirliğinde ticari engellerin azaltılması amaçlanır.
• Ekonomik bütünleşme ekonomileri birbirine benzeyen, gelişmişlik farklılıkları az olan ülkeler arasında gerçekleştirildiğinde başarılı olabilirken, ekonomik işbirliğinde her yapıdaki ekonomiler temsil edilebilir.
• Ekonomik bütünleşmede uluslar üstü bir otorite ülkeler adına karar alma durumunda iken, ekonomik işbirliğinde ulusal egemenlik korunarak daha sınırlı ekonomik ilişkiler kurulmaktadır.

Konferans’ın sonucunda kabul edilen Bretton Woods Anlaşması ile 22 Temmuz 1944 tarihinde kapitalizmin yaşadığı krizi aşmak ve yeni bir uluslararası ekonomik düzeni kurmak amacıyla iki küresel ekonomik kuruluş yaratılmıştır. Bretton Woods ikizleri olarak anılan bu uluslararası kuruluşlar Uluslararası Para Fonu (IMF) ve Dünya Bankası olarak da tanınan Uluslararası Yeniden Yapılanma ve Kalkınma Bankası (IBRD)’dır.

Sistemin üçüncü ayağını ise ülkeler arasında ticareti düzenleyen, serbestleşmesini sağlayan Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması (GATT) oluşturmaktadır. 1947 yılında başlayan bu oluşum 1995 yılında yerini Dünya Ticaret Örgütü (WTO)’ne bırakmıştır.

Geçiş ekonomileri kavramı, sosyalizm uygulamasından vazgeçerek piyasa ekonomisi koşullarına göre yapılanmaya çalışan eski Doğu Bloku ülkelerini tanımlamak için kullanılmaktadır.

Viner’in teorik analizi gümrük birliğine taraf ülkelerde dış ticaretin önündeki engellerin kaldırılarak, üçüncü ülkelere karşı ortak gümrük tarifeleri uygulanmasıyla ortaya çıkabilecek değişim incelenmiştir. Gümrük birliğinin “statik etkileri” olarak adlandırılan bu ekonomik etkiler ticaret yaratılması ve ticaret sapması olarak gruplandırılmıştır. Eğer gümrük birliği sonrasında ticaret yaratıcı etki varsa ithalat gümrük birliğine taraf düşük maliyetli ülkeden yapılıyordur ki bu durum uzmanlaşma ve kaynakların etkin kullanımı amaçlarına uygundur. Ticaret saptırıcı etki ise ticaretin düşük maliyetle üretim yapan üçüncü ülkeden gümrük birliği nedeniyle daha yüksek maliyetle üretim yapan birlik üyesi ülkeye kaymasıyla oluşur.

Ekonomik bütünleşme aşamaları:
• Tercihli Ticaret Anlaşmaları
• Serbest Ticaret Bölgesi,
• Gümrük Birliği,
• Ortak Pazar,
• Ekonomik ve Parasal Birlik,
• Tam Ekonomik Bütünleşme

Tercihli Ticaret Anlaşmaları (PTA: Preferential Trade Agreement) anlaşmaya taraf ülkelerin tek yanlı veya karşılıklı olarak belirli mallar üzerindeki gümrük tarifelerinde indirimde bulunmalarına dayanan en dar kapsamlı ekonomik bütünleşmedir. Tercihli Ticaret Anlaşmaları GATT/DTÖ kurallarından istisna yaratmaktadır. DTÖ kurallarına gore DTÖ üyeleri arasında ticaret ayrımcı olmayan temelde yapılmaktadır (en çok kayrılan ülke kuralı (MFN: Most favoured nation)). Tercihli Ticaret Anlaşması imzalayan ülkeler bazı ürünlerin ticaretinde tercihli-ayrımcı ticaret düzenleri oluşturmaktadır.

Ortak Pazar, sadece malların serbest dolaşımını öngören serbest ticaret  bölgesinden ve üçüncü ülkelere karşı ortak ticaret politikaları uygulanmasını öngören gümrük birliğinden daha ileri düzeyde bir bütünleşmeyi ifade etmektedir.

Parasal Birlik; genel olarak bir grup ülkenin ulusal paralarının değerini sabit döviz kurları üzerinden birbirlerine bağladıkları ve birlik dışındaki ülkelere karşı paralarını serbestçe dalgalandırdıkları bir sistemdir. Parasal birlik süreci içerisinde, üye ülkeler arasında sabit döviz kurlarının ve konvertibilitenin tam anlamıyla sağlanması, sermaye hareketlerine konulan tüm kısıtlamaların ortadan kaldırılması
ve ulusal paraların birbirlerine çevriminde her türlü işlem maliyetlerinin ortadan kaldırılması gereklidir. Böylece bir parasal birlik süreci döviz kuru birliğinden başlayıp tek paraya kadar uzanan tüm aşamaları kapsar

1973 petrol krizinden sonra ortaya çıkan küresel ekonomik durgunluk ortamında sanayileşmiş ülkelerin (ABD, Japonya, Almanya, İngiltere, Fransa, İtalya) bir araya geldiği hükümetlerarası forum niteliğindeki G6 toplantılarına 1975’te Kanada’da katılmış ve G7 ülkeleri olarak dünya ekonomisine yön vermeye çalışmışlardır. 1997 yılında Rusya’nın da katılımıyla grup G8 adını almıştır. Ancak Rusya’nın Kırım’ı ilhak etmesiyle 2014 yılından itibaren Rusya toplantılardan dışlanmıştır. Avrupa Birliği de G7 toplantılarında Avrupa Komisyonu ve Avrupa Konseyi Başkanlığı seviyesinde temsil edilmektedir. G7 başkanlığını elinde bulunduran ülke yıllık toplantının organizyonunu ve ev sahipliğinden sorumludur.

Bağlantısızlar Hareketi (Non-aligned Movement), Soğuk Savaş’ın sürdüğü yıllarda kendilerini hiçbir güç bloğu içinde tanımlamayan ülkelerin bir araya gelerek oluşturdukları bir uluslararası oluşumdur. İlk olarak 1961 yılında Bağlantısızlar hareketi, Bağlantısız Ülkeler Devlet ve Hükümet Başkanları Konferansı düzenlemiştir. Böylece Soğuk Savaş döneminde Batı İttifakı ve Doğu Bloğu’nun yanı sıra üçüncü bir blok olmuşturulmaya çalışılmıştır. Günümüzde Bağlantısızlar Hareketine üye 120 ülke bulunmaktadır.

Grup 24, diğer adıyla Uluslararası Parasal İlişkiler ve Kalkınma Konularında Hükümetlerarası Yirmidörtler Grubu  1971 yılında gelişmekte olan ülkelerin katılımıyla oluşturulmuş bir gruptur. IMF Guvernörler Konseyi’ne bağlı olarak faaliyet gösteren Uluslararası Para ve Finans Komitesi (IMFC) ve Kalkınma Komitesi (DC)’ne gelişmekte olan ülkelerin görüşlerini aktarır. G-24 ülkeleri 3 bölge üzerinden temsil edilmektedir.
• Bölge I (Afrika): Cezayir, Fildişi Sahili, Mısır, Etiyopya, Gabon, Gana, Nijerya, Güney Afrika ve Kongo Demokratik Cumhuriyeti.
• Bölge II (Latin Amerika ve Karayipler): Arjantin, Brezilya, Kolombiya, Guatemala, Meksika, Peru, Trinidad ve Tobago ve Venezuela.
• Bölge III (Asya): Hindistan, İran, Lübnan, Pakistan, Filipinler, Sri Lanka, Suriye.

Yetmiş Yedi Grubu (G77), 15 Haziran 1964 tarihinde BM Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD) esnasında “Yetmiş Yedi Ülkeleri Ortak Deklarasyonu” ile kurulmuştur. Grubun amacı BM Genel Kurulu’nda üçüncü dünya olarak ifade edilen gelişmekte olan ülkelerin kolektif çıkarlarını korumak ve müzakere gücünü artırmak olmuştur. Günümüzde 132 üye ülkeye yayılmış olmasına rağmen G77 adı muhafaza edilmiştir. G77 ülkeleri 1990 yılında Gelişmekte Olan Ülkeler Arasında Küresel Tercihli Ticaret Anlaşması’nı imzalamışlardır.

BRICS ülkeleri kavramı, Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin ve Güney Afrika ekonomilerini kastetmek için kullanılır. İlk olarak 2006 yılında New York/ABD’de gerçekleşen BM Genel Kurulu’nda bir araya gelen Brezilya, Rusya, Hindistan ve Çin BRIC Grubunu oluşturmuştur. Bu gruba 2011 yılında Sanya/Çin’de gerçekleşen Zirve toplantısında Güney Afrika da katılarak BRICS hâlini almıştır.

Küreselleşme sürecinin önemli aktörlerinden olan çok uluslu şirketler, şirket kurarak veya satın alarak diğer ülkelerde yatırımlar gerçekleştirirler. Bazı çok uluslu şirketler her ülkede pazara eşgüdümlü ürün sunmazlar. Yatırımın bulunduğu yerel pazar için ürün ve hizmet üretmektedirler. Küresel şirketler (Global companies) in birçok ülkede yatırımı bulunmaktadır. Tüm piyasalarda markaları aracılığıyla kendi ürünlerini pazarlamaktadır. Ulusötesi şirketler (transnational companies) daha karmaşık örgüt yapısına sahiptir. Merkez birimi olmasına rağmen dış operasyon birimlerinin pazarlama, Ar-Ge, yatırım kararlarını verebilirler. Dolayısıyla ulusötesi şirketlerin mülkiyetinin ve yönetiminin de uluslarasılaştığı söylenebilir.