Hukuk ve Uluslararası Politik Ekonomi

Modern uluslararası ekonomi düzeni, ticaretin ve sermayenin önündeki engellerin kaldırılmasını ve böylece piyasa güçlerinin ve özel girişimin serbestçe harekete geçebilmesini hedefler. 

Hukukun iktisadi analizi, hukukun insan davranışlarının maliyetlerini artırma ya da azaltma potansiyeli olduğu anlaşılınca ön plana çıkmaya başlamıştır. Suçların ayrıntılı tanımlanması ve suçluların yakalanma ve cezalandırılma usullerinin geliştirilmesi, suçların maliyetini artırır ve işlenen suç miktarını azaltır. Ama, hukuk daha farklı bir amaca da sahiptir: Hukuk, insanların refahını artıran davranışları kolaylaştırır. Örneğin, sözleşme hukuku, sözleşme yapmayı ve ticareti kolaylaştırır. Ticaretin kolaylaşması ise, refahı artırır. İnsanlar ticaret yaptığında bir takım işlem maliyetlerine katlanırlar. İşlem maliyetleri arasında, pazarlık etme, sözleşme hazırlama ve sözleşmenin uygulanmasını izleme maliyetleri gibi faktörler de yer alır. Sözleşme hukuku, tarafların kabul edebilecekleri standart kuralları oluşturarak işlem maliyetlerini azaltır.

Uluslararası Ekonomi Hukuku geniş anlamda hem devletler arasındaki ekonomik ilişkilerin hem de sınır ötesi iş yapan uluslararası örgütlerin, firmaların ve bireylerin ülkeler ile olan ekonomik ilişkilerinin hukuki çerçevesini düzenleyen kurallar bütünüdür. Uluslararası Ekonomi Hukuku, geniş tanımıyla malların, hizmetlerin, sermayenin, parasal ilişkilerin ve uluslararası fikri mülkiyet haklarının sınır ötesi ticaretinin düzenlenmesini, dar anlamda ise, devletler ve uluslararası örgütler arasındaki ekonomik ilişkilerin düzenlenmesini ifade eder. Bu dar anlamında, uluslararası ticaret hukuku, uluslararası yatırım hukuku, uluslararası para hukuku gibi konulara odaklanılır. Geniş anlamda ise, özel sektör ve kamu-özel sektör işbirliği gibi aktörlere de yer verilmektedir.

Banka denetimi konusundaki Basel Komitesi, G20 üyeleri ile diğer bazı ülkelerin banka denetimi ile ilgili oluşturduğu önemli bir forumdur. Türkiye’nin de taraf olduğu forum, güçlü bir bankacılık sektörü için bağlayıcı olmayan standartları oluşturmakta ve bu standartlar ulusal kanunlar yoluyla uygulanmaktadır.

Uluslararası ekonomi hukuku, hukukun üstünlüğünün uluslararası ekonomik ilişkilerde sağlanması amacını gütmektedir. Uluslararası ilişkilerde keyfi güç kullanımının yerini kuralların alması, uzlaşmaların güç yerine kural temelli yapılması ve hukukun uluslararası işbirliğinin altyapısı olarak kabul edilmesi hukukun üstünlüğüne işaret etmektedir. 

Uluslararası Tahkim, uluslararası düzeyde taraflar arasında çıkan uyuşmazlıkların, devletlerin resmi yargı organları yerine, taraflarca belirlenen hakemlerce çözümlendiği bir uyuşmazlık çözüm yöntemidir.

Uluslararası tahkimin Türkiye’deki örneği olarak İstanbul Tahkim Merkezi’ni (İSTAC) verebiliriz. İSTAC, özel ticari aktörler arasındaki uyuşmazlıkların çözümünde hizmet veren bağımsız, tarafsız ve özerk bir kurumdur. Modern tahkim ve arabuluculuk kuralları gözetilerek hazırlanan İSTAC Tahkim ve Arabuluculuk Kuralları, 26 Ekim 2015 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bu Kurallar, tahkim ve arabuluculuk süreçlerinin güncel ihtiyaçları dikkate alınarak hazırlanmıştır. İSTAC hakem kararları nihai ve bağlayıcı olup, dünyanın her yerinde icra edilme gücüne sahiptir. Firmaların, ulusal mahkemeler yerine ticari uyuşmazlıkların çözümünde İstanbul Tahkim Merkezi gibi bağımsız kurumları tercih etmelerinin nedeni, sorunlarını, uluslararası kurallar dikkate alınarak, uzman kişilerce etkin bir şekilde daha kısa sürede çözebileceklerini düşünmeleridir. 

Uluslararası ekonomi hukukunun ana alanları: uluslararası ticaret hukuku, bölgesel ekonomik bütünleşme (entegrasyon) hukuku ve uluslararası para hukukudur. Ayrıca, ticaret ve yatırımlarla ilgili olan uluslararası ticari tahkim, çifte vergilendirmenin önlenmesi anlaşmaları, uluslararası fikri ve sınai mülkiyet hakları ve uluslararası rekabet hukuku konularını da içerir. AB gibi ileri ekonomik entegrasyonlarda, kişilerin serbest dolaşımı rejimi, serbest yerleşim ve ortak rekabet kuralları da uluslararası ekonomi hukuku alanında yer alır.

Dünya Ticaret Örgütü, küresel düzeyde ticaretin serbestleştirilmesi amacıyla üye ülkelerin ticaret anlaşmaları müzakere ettikleri, aralarındaki ticari anlaşmazlıkları ve sorunları çözmeye çalıştıkları 1994 yılında kurulan uluslararası örgüttür. DTÖ’nün temel amaçları, mevcut ticaret engellerini azaltmak, uluslararası ticareti artırmak, yaşam standartlarını iyileştirmek, sürdürülebilir kalkınmaya ulaşmak ve gelişmekte olan ülkeler için artan dünya ticaretinden yeterli bir payı temin etmektir. 

DTÖ’de ülkelerin ticarete yönelik alabilecekleri kısıtlayıcı tedbirlere sadece istisnai durumlarda izin verilmektedir. Bunlar, kamu ahlakı, güvenliği, sağlığı gibi kamunun çıkarlarının korunmasını gerekli kılan istisnai durumlardır. Ayrıca, ithalatta ani bir artışın yerli üreticilere ciddi bir zarar veya zarar tehdidi oluşturması durumunda üye ülkelerin yerli üreticilerini korumak için alabilecekleri tedbirlere de izin verilmektedir. Bunlar arasında, Korunma Anlaşması’nın sağladığı korunma tedbirleri olarak adlandırılan ithalatı miktar olarak sınırlandırmaya veya gümrük vergilerini geçici olarak artırmaya yönelik tedbirler bulunmaktadır.

DTÖ, üyeleri arasında ikili ve çoklu bölgesel ticaret anlaşmalarına izin vermektedir. Gümrük vergilerinde ve diğer ticari engellerde karşılıklı serbestleşme sağlayan bölgesel ticaret anlaşmaları DTÖ hedefleri ile uyumludur. Bu anlaşmalar, serbest ticaret alanlarından, daha kapsamlı bölgesel ekonomik entegrasyonlara kadar farklı derinlikte olabilmektedir. Bunların arasında, AB, ulaşmış olduğu yüksek düzeydeki ekonomik ve politik entegrasyon ile en kapsamlı olandır. Ancak, DTÖ, bölgesel ticaret anlaşmalarına belli şartlarla izin vermektedir. Öncelikle, bu anlaşmaların, taraf ülkeler arasındaki ticaretin önemli bir bölümünü kapsaması gerekmektedir. Sadece belli malları kapsayan değil, daha fazla malı kapsamına alan ticaret anlaşmaları yapılması DTÖ’nün hedefleriyle daha uyumludur. Kuzey Amerika Serbest Ticaret Alanı (NAFTA), Güney Doğu Asya Ülkeleri Birliği (ASEAN), Asya-Pasifik Ekonomik İşbirliği (APEC), Andean Ülkeleri Topluluğu, Güney (Latin) Amerika Ortak Pazarı (MERCOSUR) bölgesel ticaret anlaşmalarının önemli örnekleri arasındadır.

Serbest Ticaret Anlaşması, iki veya daha fazla ülkenin malların, hizmetlerin, yatırımların ve diğer alanların gümrük vergisi ve tarife dışı engellerden muaf veya indirimli olarak ticaretine yönelik yaptıkları anlaşmadır. 

Türkiye bugüne kadar 34 Serbest Ticaret Anlaşması (STA) imzalamıştır. Bunlardan Merkezi ve Doğu Avrupa ülkeleriyle akdedilmiş olan 11 STA, bu ülkelerin AB üyelikleri nedeniyle feshedilmiştir. Geriye kalanlardan 21 STA yürürlükte olup, Suriye STA’sı Aralık 2011’de bu ülkenin iç durumu nedeniyle askıya alınmıştır. Yürürlükte olan STA’lar; EFTA, İsrail, Makedonya, Bosna ve Hersek, Filistin, Tunus, Fas, Suriye, Mısır, Arnavutluk, Gürcistan, Karadağ, Sırbistan, Şili, Ürdün, Morityus, Güney Kore, Malezya, Moldova, Faroe Adaları ve Singapur STA’larıdır.

Uluslararası yatırım hukuku, yabancı yatırımların teşvik edilmesi ve bu yatırımların ev sahibi ülkenin kanuna uygun olmayan müdahalelerine karşı korunmasını kapsar. Yatırım anlaşmaları hukuki istikrar, geleceğin tahmin edilebilir olması, yeterli korunma ve şeffaf yargı süreci sağlanması, adil ve eşit muamele garantisi gibi konularda standartları koymaktadır. 

Avrupa Ekonomik ve Parasal Birliği AB ekonomilerinin 1992 yılında başlattığı ekonomik ve mali politikalarda koordinasyon, ortak para politikası ve ortak döviz kuru olan Avro’yu içeren önemli bir entegrasyon adımıdır. 

Ekonomik ve parasal birliğe üyeliğin kriterleri 1993 yılında yürürlüğe giren Maastricht Anlaşması’nda belirlenmiştir. Parasal birliğe sonradan üye olan ülkelerin de bu kriterlere uymaları gerekmektedir. Maastricht Kriterleri şunlardır:
• Fiyat İstikrarı: Üye ülkelerin yıllık enflasyon oranı, Birlikte bu alanda en iyi performansa sahip üç üye ülkenin yıllık enflasyon oranları ortalamasını 1,5 puandan fazla geçmemelidir.
• Kamu Açığı: Üye ülkelerin bütçe açıklarının GSYH’lerine oranı %3’ü geçmemelidir.
• Kamu Borçları: Üye devletlerde kamu borç stokunun GSYH’ye oranı %60’ı geçmemelidir.
• Faiz Oranı: Üye ülkelerde uygulanan uzun vadeli faiz oranları, 12 aylık dönem itibariyle, fiyat istikrarı bakımından en iyi 3 üye ülkenin faiz oranını 2 puandan fazla aşmamalıdır.

Ticaretle İlgili Fikri Mülkiyet Hakları Anlaşması (TRIPS), DTÖ kapsamında yapılan, fikri mülkiyet alanında üye ülkelerin uygulayacağı asgari standartları belirleyen ve isterlerse bu standartların üstünde koruma sağlamaları konusunda üye ülkeleri serbest bırakan anlaşmadır.

Modern uluslararası ekonomi hukukunun çerçevesi, İkinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru ortaya çıkmıştır. 1944’te yapılan “Bretton Woods Konferansı”, IMF ve Dünya Bankası’nın kurulmasını sağlamıştır. Zayıf döviz kurlarına sahip ya da ödemeler dengesi güçlüğü (ithalatları ihracatlarından fazla olduğundan) çeken ülkelere yönelik krediler, uluslararası ticari ilişkilere istikrar kazandırılmasında önemli bir mekanizma haline gelmiştir. 1947’de Tarifeler ve Ticaretin Genel Anlaşması (GATT) yapılmıştır. GATT’ın amacı, tarifelerin azaltılması ve tarife-dışı engellerin kaldırılması suretiyle dünya ticaretinin serbestleştirilmesidir.

Uluslararası ekonomik düzenin temel ilkeleri, devletlerin istediği ekonomik sistemi seçme özerkliğinin kabulü, mümkün olduğu ölçüde uluslararası ticaretin önünden engellerin kaldırılması ve serbestleştirilmesi, ekonomiyle ilgili konularda da yerli ve yabancılara adil davranılması ve ayırımcılık yapılmaması ve ekonomik düzenin istikrarı için gelişmekte olan ülkelerin teşvik edilmesini öngören ilkelerdir. 

Ülkeler, ilkesel olarak kendi ekonomik ve sosyal sistemini seçme konusunda özgürdürler. Her devlet kendi politik, ekonomik ve sosyal sistemini seçmek için temel bir hakka sahiptir. Benzer şekilde, ülkeler diğer ülkeler ile ilişki içerisinde olup olmama konusunda da özgürlüğe sahiptirler.

En Çok Kayrılan Ülke, DTÖ anlaşmaları kapsamında, genel prensip olarak üye ülkelerin bir ülkeye sağladığı bir avantajı (düşük gümrük vergisi gibi) tüm DTÖ üyelerine sağlamasını öngören ilkedir.

Ulusal Muamele, DTÖ’ye göre, ithal malların, yabancı hizmetlerin, fikri mülkiyetin bir ülkeye girdikten sonra bu ülkenin yerli malları, hizmetleri ve fikri mülkiyeti ile eşit muameleye tabi tutulması gereğidir.