ULUSLARARASI EKONOMİ POLİTİK - Deneme Sınavı - 16

Dünya Ticaret Örgütü: DTÖ, küresel düzeyde ticaretin serbestleştirilmesi amacıyla üye ülkelerin ticaret anlaşmaları müzakere ettikleri, aralarındaki ticari anlaşmazlıkları ve sorunları çözmeye çalıştıkları 1994 yılında kurulan
uluslararası örgüt.

Serbest Ticaret Anlaşması: İki veya daha fazla ülkenin malların, hizmetlerin, yatırımların ve diğer alanların gümrük vergisi ve tarife dışı engellerden
muaf veya indirimli olarak ticaretine yönelik yaptıkları anlaşma.

1970’li yıllara Bretton Woods sisteminin çökmesi, esnek döviz kuru sistemine geçiş, OPEC’in yükselmesi ve petrol şokları damgasını vurmuştur. 1980’li yıllarda gelişmekte olan ülkelerin dış borç krizleri ve petrol şoklarının olumsuz etkisiyle gelişmiş ülkelerde durgunluk sorunları öne çıkmıştır. Bu dönemde Keynesyen devletçi-müdahaleci yaklaşım popülaritesini yitirmiş, özelleştirmelerin, deregülasyonların, finansal serbestleşmenin ve devleti küçültme arayışlarının öne çıktığı “neoliberal” olarak anılan serbest piyasacı anlayış egemen olmuştur. 1990’lı yıllar bir yandan Berlin Duvarı’nın yıkılması, SSCB’nin dağılması, sosyalist bloğun çökmesi ve Soğuk Savaşın sona ermesine tanıklık ederken, bir yandan da Türkiye, Meksika, Doğu Asya (Tayland, G. Kore, Hong Kong, Filipinler, Singapur, Malezya) ve Rusya krizlerinin birbiri ardına sökün ettiği bol krizli bir dönem olmuştur.

1970’li yıllara Bretton Woods sisteminin çökmesi, esnek döviz kuru sistemine geçiş, OPEC’in yükselmesi ve petrol şokları damgasını vurmuştur. 1980’li yıllarda gelişmekte olan ülkelerin dış borç krizleri ve petrol şoklarının olumsuz etkisiyle gelişmiş ülkelerde durgunluk sorunları öne çıkmıştır. Bu dönemde Keynesyen devletçi-müdahaleci yaklaşım popülaritesini yitirmiş, özelleştirmelerin, deregülasyonların, finansal serbestleşmenin ve devleti küçültme arayışlarının öne çıktığı “neoliberal” olarak anılan serbest piyasacı anlayış egemen olmuştur. 1990’lı yıllar bir yandan Berlin Duvarı’nın yıkılması, SSCB’nin dağılması, sosyalist bloğun çökmesi ve Soğuk Savaşın sona ermesine tanıklık ederken, bir yandan da Türkiye, Meksika, Doğu Asya (Tayland, G. Kore, Hong Kong, Filipinler, Singapur, Malezya) ve Rusya krizlerinin birbiri ardına sökün ettiği bol krizli bir dönem olmuştur. 2000’li yıllarda 11 Eylül (2001) faciasına, konut edindirmeyi teşvik politikaları çerçevesinde konut sektörüne aşırı derecede fon aktarımlarına, negatif faizlere, ödeme gücü olmayan insanlar dahil tüketicilere cömertçe verilen kredilere, bununla bağlantılı olarak da emlak piyasasında fiyat balonlarına, finansal türevlerde yaşanan çılgınlıklara ve en sonunda da bugüne kadar yaşanmış krizlerin en büyüklerinden biri olan 2008-2009 küresel ekonomik krizine şahit olunmuştur. Artık sonlarına yaklaştığımız 2010’lu yıllar ise küresel ekonomik kriz bağlamında icra edilen kurtarma operasyonlarına, piyasaları rahatlatmaya dönük genişletici para ve maliye politikalarına, zehirli varlıkların vergi mükelleflerinin sırtından temizlenmesi çabalarına tanık olduğumuz bir dönem olmuştur.

Bilim adamlarına göre küresel ısınma artan hava kirliliği ile irtibatlıdır.

İnsan sağlığını doğrudan etkilemesi bakımından en önemli çevre kirliliği türlerinden bir olan su kirliliği denizler, göller, akarsular ve yeraltı sularında meydana gelebilir. Su kirliliğinin kaynakları arasında toprak erozyonunun yol açtığı çökelti, her türlü katı atıklar, toprak kirlenmesinin su kaynaklarına da sızması ve su kaynaklarında organik maddelerin çürümesi yer almaktadır.

Termal kirlilik, uzun dönemli zararlı etkileri olan aşırı ısıdır. Termal kirliliğe yol açan kaynaklar arasında elektrik üreten güç santralleri, çarpık kentleşme, ısıyı hapseden hava kirliliği parçacıkları, ormansızlaşma ve su döngüsünü düzenleyen sıcaklığın azalması sayılabilir. Sıcaklığın artması iklim değişikliğine yol açar, yabani hayata zarar verir.

Bütün kirlilik türlerinin aslında birbiriyle irtibatlı, iç içe olduğunu vurgulamakta yarar vardır. Örneğin yol boylarındaki tabela ve panolardan fışkıran ışık kirliliği enerji kullanarak yaratılabilir; enerji üretimi için elektrik santralinde fosil yakıt kullanılır; fosil yakıtların tüketimi hava kirliliğini artırır, hava kirliliği yeryüzüne asit yağmuru olarak geri döner ve bu defa suyu kirletir... Bu döngü bu şekilde sonsuza kadar uzayıp gider.

6-8 Eylül 2000 tarihleri arasında BM Genel Merkezi’nde (New York), aralarında Türkiye’nin de bulunduğu 189 ülkenin Devlet ve Hükümet Başkanlarının katılımıyla, “yeni bir binyılın başlangıcında” yapılan liderler zirvesinde, günümüzün en güçlü ve öncelikli küresel taahhüt belgelerinden biri olarak kabul edilen Birleşmiş Milletler Milenyum Bildirgesi imzalanmıştır.

Küresel ısınma, iklim değişikliği ve gezegenimizin geleceğiyle ilgili olarak küresel çaptaki son önemli girişim 2015 tarihinde yapılan 21.BM İklim Değişikliği Taraflar Konferansı - COP21’dir. Paris İklim Zirvesi adıyla anılan ve 30 Kasım-11 Aralık 2015 tarihleri arasında Paris’te gerçekleştirilen zirve sonunda, 195 katılımcı ülkenin üzerinde uzlaştığı Paris Anlaşması, Kyoto Protokolü’nün sona ereceği 2020 sonrası için bir dizi önlem içermektedir. Anlaşmaya göre, bu yüzyılın sonu itibarıyla küresel sıcaklık ortalamasındaki artışın 2 °C’nin olabildiğince altında tutulması öngörülmektedir. Ülkeler, 1.5 °C’lik bir sıcaklık artışının da altına kalmak için çaba gösterilmesi gerektiğini kabul etmişlerdir.

1990’lardan itibaren yaşadığımız krizlere geçmeden, öncelikle kriz, ekonomik kriz, bölgesel kriz, küresel kriz, finansal kriz, ekonomik durgunluk, resesyon, depresyon, buhran ve çöküş gibi birbiriyle akraba kavramları kısaca tanımlayalım. Kriz, herhangi bir konuda birdenbire meydana gelen kötüye gidiş, aniden ortaya çıkan olumsuz gelişme olarak tanımlanabilir. Ekonomik kriz, ekonominin yeniden üretim sürecinde büyümenin durması sonucu, arz ile talep arasında belirgin bir uyumsuzluğun ortaya çıkması, ekonomik göstergelerin ciddi biçimde bozulmasıdır. Bu çerçevede ekonomik durgunluk reel ekonomik büyüme hızının sıfıra düşmesi veya sıfıra çok yaklaşması, yani ekonominin reel olarak büyümemesi halidir. Daralma, ekonomik büyümenin negatif olması, reel büyüme oranının eksiye düşmesi, yani ekonominin küçülmesidir. Ekonomik durgunluk, dolayısıyla işsizlik ile enflasyonun bir arada bulunması haline, durgunluk halinde enflasyon (stagflasyon) adı verilir. Buhran, ekonomik krizlerin en dehşetlisi ve derini olup, iktisadi göstergelerin tümünün çok büyük oranlarda bozulduğu bunalım durumu, kitlesel iflaslara kitlesel işsizliğin eşlik ettiği çöküş halidir. Bir kriz yalnızca patlak verdiği ülkeyle sınırlı kalmış, öteki ülkeleri etkilememişse ulusal kriz; yakın çevresindeki ülkeleri de etkilemişse bölgesel kriz; nihayet sadece yakın çevresini değil, bütün dünyayı etkiler boyutlara ulaşmışsa küresel ekonomik kriz adını almaktadır.

Bir ülke parasının diğer ülke paraları karsısındaki fiyatının piyasada döviz arz ve talebi tarafından serbestçe belirlendiği, döviz arz ya da talebinde meydana gelebilecek değişmelere göre düşüp yükselebildiği sisteme esnek ya da dalgalı kur sistemi denir. Nominal döviz kuru: Bir ülke parasının başka bir ülke parasıyla bankada, döviz bürosunda değiştirildiği kur. Reel döviz kuru: İki ülke parası arasındaki kurun ülkeler arasındaki enflasyon farkına göre yeniden ayarlanmış hali. Satın alma gücü paritesi: Ülke paralarının birbirine karsı değerinin belirli bir mal ve hizmet sepeti üzerinden satın alma gücü esas alınarak belirlenmiş olan değeri. Ulusal paranın yabancı paralar karsısındaki değerini kamu otoritesinin belirlediği, döviz kurlarının sabit tutularak arz ve talebe göre kurların dalgalanmasına izin verilmeyen sisteme de sabit kur sistemi denir.

Bir ülke parasının diğer ülke paraları karsısındaki fiyatının piyasada döviz arz ve talebi tarafından serbestçe belirlendiği, döviz arz ya da talebinde meydana gelebilecek değişmelere göre düşüp yükselebildiği sisteme esnek ya da dalgalı kur sistemi denir. Nominal döviz kuru: Bir ülke parasının başka bir ülke parasıyla bankada, döviz bürosunda değiştirildiği kur. Reel döviz kuru: İki ülke parası arasındaki kurun ülkeler arasındaki enflasyon farkına göre yeniden ayarlanmış hali. Satın alma gücü paritesi: Ülke paralarının birbirine karsı değerinin belirli bir mal ve hizmet sepeti üzerinden satın alma gücü esas alınarak belirlenmiş olan değeri. Ulusal paranın yabancı paralar karsısındaki değerini kamu otoritesinin belirlediği, döviz kurlarının sabit tutularak arz ve talebe göre kurların dalgalanmasına izin verilmeyen sisteme de sabit kur sistemi denir.

Birçok uluslararası karşılaştırma satın alma gücü paritesine göre hesaplanan kur üzerinden yapılır. Buna göre, örneğin, orta halli bir ailenin bir aylık tüket imine dahil olan gıda, giyim, eğitim, sağlık, ulaşım gibi mal ve hizmetlerden oluşan bir sepet Türkiye’de 2000 TL’ye, ABD’de 1000 $’a alınabiliyorsa, satın alma gücü paritesine göre 1$=2 TL demektir. Türkiye gibi mal ve hizmetlerin ortalama fiyatlarının nispeten daha ucuz olduğu ülkelerde satın alma gücü paritesiyle hesaplanan döviz kuru nominal kurdan daha düşük, yani TL’nin alım gücü nominal kurun ima ettiğinden daha yüksek demektir.

Orta halli bir ailenin bir aylık tüket imine dahil olan gıda, giyim, eğitim, sağlık, ulaşım gibi mal ve hizmetlerden oluşan bir sepet Türkiye’de 2000 TL’ye, ABD’de 1000 $’a alınabiliyorsa, satın alma gücü paritesine göre 1$=2 TL demektir. 2016 yılı için nominal kurdan hesaplanan kişi basına gelir 11.230 Dolar iken, satın alma gücü paritesine göre Türkiye’de kişi basına gelir 23.679 Dolardır.

Ülkeler birbiriyle dış ticaret yaparken ihracatları ile ithalatları birbirine esit olmayabilir, dıs ticaret açığı verebilirler, buna bağlı olarak cari işlemler açığı verebilirler. Zaman zaman siyasi gelişmelerin etkisiyle ekonomik istikrar sorunu yasayabilirler. İhracatı teşvik etmek, döviz gelirlerini artırmak isteyebilirler. Bu tür durumlarda dıs dengeyi saglamaya yardımcı olmak üzere döviz kurunu değiştirmek, yerli paranın degerini yabancı paralar karsısında düsürmek isteyebilirler. Bu çerçevede, sabit döviz kuru sistemi uygulayan bir ülkede para otoritesi (genellikle Merkez Bankası) tarafından döviz kurunun yükseltilerek yerli paranın degerinin düsürülmesine devalüasyon denir.

Devalüasyon için söylediğimizin tam aksine, sabit kur sisteminde çeşitli gerekçelerle para otoritesi tarafından yerli paranın değerinin yükseltilmesine de revalüasyon adı verilir.

Acaba döviz kurları neden, hangi durumlarda değişir? Ne olur da dün başka olan döviz kuru bugün başka olur? Döviz kurlarını indirip çıkaran ne gibi gelişmeler olabilir? Döviz kurlarında değişmeye sebep olabilecek birçok ekonomik ve siyasi faktörden söz etmek mümkündür. Bunların başlıcaları şu şekilde sıralanabilir:

Bretton Woods müzakereleri sonucunda, Aralık 1945’te kurulup 1 Mart 1947’de faaliyete geçmiş olan IMF’nin kuruluş amacı, yukarda belirtildiği gibi 1930’lu yıllardaki Büyük Buhrana ve onu izleyen dünya savaşına katkıda bulunan yıkıcı ekonomik politikaların tekrarını önleyecek ekonomik işbirliği için bir çerçeve oluşturmaktı.