ULAŞTIRMA SİSTEMLERİ VE YÖNETİMİ

Ulaştırma ya da diğer ismiyle taşımacılık ekonomisi insanların ve yüklerin en ekonomik koşullarla taşınması olarak tanımlanabilmektedir.

Kıt kaynaklar çerçevesinde başlangıç ve bitiş noktaları arasında yapılacak taşıma faaliyetinin en etkin ve verimli bir biçimde gerçekleştirilebilmesi için önceden belirlenecek makro ve mikro düzeyde önlemleri de içermesi soncunda ilişkili diğer alanlarda olduğu gibi ulaştırma ekonomisinin en gözde kavramlarının başında optimizasyon kavramı gelmektedir.

Mikro düzeyde ulaştırma ekonomisi ise toplumu oluşturan bireyler, firmalar vb. yapılara odaklanarak, bunların ulaşımla ilgili gereksinimlerinin ne şekilde karşılanabileceğine yönelik çözümler geliştirmeye çalışmaktadır

Küreselleşme olgusunun hız kesmeden devam etmesi, bunun sonucunda toplumsal, ekonomik ve ticari hayatta gereksinim duyulan hızın baş döndürücü biçimde artması ve artmaya da devam etmesi, çeşitli nedenler ile ülkelerin nüfuslarının giderek artması, yeni yerleşim alanlarının oluşturulması vb. türde sayılabilecek çok sayıda değişken, ulaşıma yönelik gereksinimleri; karşılanması gittikçe zorlaşacak şekilde artırmaktadır. Bunun sonucunda ülkelerin ulaşım harcama ve yatırımları da katlanılamayacak boyutlara ulaşabilmektedir.

Taşımacılık ya da diğer ismiyle ulaştırma ekonomisinin bileşenleri dikkate alındığında ulaştırma hizmetlerine yönelik talepler, ulaştırma hizmet tedariki, maliyet ve fiyatlandırma gibi kavramların bileşenlerin başında geldikleri söylenebilmektedir

Bir taşımacılık işletmesi ya da operatörü taşıma hizmeti üretirken hizmete ilişkin taleplere ve taleplerin bir fonksiyonu olarak fiyat unsuruna odaklanmaktadır. Dolayısıyla üretilen taşıma hizmetine ilişkin talepler ile bunlara yönelik fiyatlar arasında bir optimum nokta oluşturarak bu hizmeti üretmeye çalışmaktadır

Toplam maliyetler, sabit ve değişken türde maliyetlerin toplamından oluşan ve bir taşımacılık hizmeti üretebilmek için katlanılan maliyetlerdir. Toplam maliyetler, taşıma hizmetinin çıktı miktarı ile birim maliyetinin çarpımına eşittir.

Marjinal taşımacılık hizmet maliyeti, taşıma hizmeti üretebilmek için gerekli olan girdilere bir birim eklendiğinde meydana gelen maliyettir. Marjinal maliyet taşımacılık hizmetinin üretilmesi için kullanılacak her birim kaynağın yaratacağı birim maliyeti ifade etmektedir.

Ortalama birim maliyet ise sabit ve değişken maliyetlerin toplamından oluşan toplam maliyetin elde edilen hizmet miktarına bölünmesi sonucunda bulunan değerdir.

Üretilen hizmet miktarı artırıldığı zaman, her birim hizmet (taşınan yük) başına düşen birim maliyet önemli ölçüde azalım gösterecektir.

Kısa ve net bir tanım yapılmak istendiğinde; ulaştırma ya da diğer ismiyle taşımacılık eko­nomisi insanların ve yüklerin en ekonomik koşullarla taşınması olarak tanımlanabilmektedir. Daha geniş bir tanımla insanların yolcu taşımacılığı ekseninde karşılanmasını talep ettikleri seyahat ve ulaşım gereksinimlerinin ne şekilde ve ne düzeyde karşılanacağı, bunun için ge­rekli olan yatırımlar ve bu yatırımların ne şekilde karşılanacağına odaklanan bir disiplindir. Ulaştırma ekonomisi mevcut kaynaklar ile gereksinimlerinin opti­mize edilmesi şeklinde de tanımlanabilmektedir.

Kıt kaynaklar çerçevesinde başlangıç ve bitiş noktaları arasında yapılacak taşıma faa­liyetinin en etkin ve verimli bir biçimde gerçekleştirilebilmesi için önceden belirlenecek makro ve mikro düzeyde önlemleri de içermesi soncunda ilişkili diğer alanlarda olduğu gibi ulaştırma ekonomisinin en gözde kavramlarının başında optimizasyon kavramı gel­mektedir. Özet olarak ulaştırma ekonomisi mevcut kaynaklar ile gereksinimlerinin opti­mize edilmesi şeklinde de tanımlanabilmektedir.

Makro düzeyde ulaştırma ekonomisi daha geniş ölçekte, ulusal, bölgesel ve küresel nitelikte ulaşım gereksinimlerini karşılayacak önlem­lerin alınması ile daha uzun vadede ulaşıma yönelik kaynakların transferine odaklanan bir niteliğe sahiptir. Mikro ekonomik yaklaşımla, ulaştırma ekonomisi ulaştırmaya ilişkin problemlerin çözülebilmesi için ulaştırma talebi­nin belirlenmesi ya da tahmin edilebilmesi, mevcut her bir ulaşım araç ve unsurunun kul­lanım düzeyi, ölçek ekonomisi çerçevesinde farklı taşıma modlarının etkinlik ve verimlik düzeyleri ile teknoloji kullanım seviyeleri, kamu otoritesi tarafından gereksinim duyuldu­ğunda müdahalelerin ne şekilde yapılabileceği vb. gibi konulara odaklanmaktadır.

Ulaştırmanın pozitif etkilerine bakıldığında ülke içerisinde üretilen ürün ve hammad­denin iç ve dış pazarlara arzını kolaylaştırarak ülke içerisinde üretilen katma değeri ve milli geliri artırabilmekte, istihdamın artmasına yönelik katkı sağlayabilmektedir. Aynı zamanda ülkenin farklı bölgelerinin kalkınmasında eşitlik imkânı yaratırken ülkenin eko­nomik ve sosyal açıdan entegrasyonunu olumlu yönde etkileyebilmektedir. Öte yandan gereksinim duyulan üretim araçlarının mobilizasyonunu artırarak bol olan yerlerden kıt olan bölgelere akışına izin verebilmektedir.

Ulaşım gereksinimleri bir takım faktörlere bağlı olarak giderek artmakta­dır. Küreselleşme olgusunun hız kesmeden devam et­mesi, bunun sonucunda toplumsal, ekonomik ve ticari hayatta gereksinim duyulan hızın baş döndürücü biçimde artması ve artmaya da devam etmesi, çeşitli nedenler ile ülkelerin nüfuslarının giderek artması, yeni yerleşim alanlarının oluşturulması vb. türde sayılabile­cek çok sayıda değişken, ulaşıma yönelik gereksinimleri; karşılanması gittikçe zorlaşacak şekilde artırmaktadır. Bunun sonucunda ülkelerin ulaşım harcama ve yatırımları da kat­lanılamayacak boyutlara ulaşabilmektedir.

Talep ulaştırma ekonomisinin en önemli bileşeni ve başlangıç noktasıdır. yolcu ya da yük taşımacılığı şeklinde bir faaliyetin gerçekleştirilebilmesi üretilecek olan taşımacılık hizmetine olan talebe bütünüyle bağlıdır. Bu ifadeden de an­laşılabileceği gibi taşımacılık hizmetinin üretilmesi ancak taşımacılığa yönelik bir talebin gerçekleşmesi sonucunda yapılabilmektedir.

Taşıma talebi bağımlı ve bağımsız birçok faktör tarafından etkilenen, bu nedenle değiş­kenlik düzeyi son derece yüksek olan bir talep türüdür. Fiyat, hizmet kalitesi, fiziksel özel­likler, taşıma hızı, kullanıcıların gelir düzeyi, erişilebilirlik vb. çok sayıda faktör taşıma talebini doğrudan ya da dolaylı bir biçimde etkileyebilmektedir.

Taşıma hızının talebe etki düzeyi yolcu taşımacılığı için son derece yüksek olmakla birlik­te, yük taşımacılığı ekseninde taşıma hızı ürünlere ve materyallere gereksinim düzeyleri, ürünlerin özellikleri vb. durumlara göre değişiklik gösterebilmektedir.

Yük taşımacılığında ise daha sık taşımacılık talebi müşterilerin ürünleri talep etme şekillerine ve sıklıklarına göre değişebilmektedir. Yük taşımacılığı taşıma mesafesi ve ta­şınan yükün miktarına da bağımlılık göstermektedir. Taşıma mesafesi ile sıklık arasında ters orantı mevcut olup, mesafe arttıkça taşıma hizmetinin sıklığı azalım göstermek­tedir. Bu kapsamda taşıma hizmeti üretim maliyeti ile hız arasında da bir korelasyon bulunmaktadır. Taşıma hizmetinin üretim maliyeti arttıkça taşıma hizmetinin sıklığı da doğal olarak azalmaktadır.

Üretilen taşıma hizmetinin esneklik düzeyi hizmetin özelliklerine ve kullanıcıların söz konusu hizmete olan gereksinim düzeyine göre değişebilmektedir. Bu çerçevede taşıma hizmetinin fiyatı değiştiğinde talep düzeyi de benzer biçimde değişiklik gösteriyorsa, bu durumda taşıma hizmetinin fiyata aşırı düzeyde duyarlı olduğu, dolayısıyla esneklik düze­yinin yüksek olduğu söylenebilir. Üretilen bir taşıma hizmetinin talep esnekliği aşağıdaki şekilde formüle edilebilmektedir:

Talep esnekliği (elastikiyet) = taşıma hizmeti fiyat değişikliği (%) / taşıma hizmetine ilişkin talep değişikliği (%)