ULAŞTIRMA SİSTEMLERİ VE YASAL DÜZENLEMELER

Bölgesel nitelikli yasal düzenlemeler, ikiden fazla ülkenin taşımacılık ile ilgili kendi aralarında yapmış oldukları, buna karşılık sadece bu ülkelerin sınırları içerisinde yapılacak taşımalara uygulanabilen yasal metinlerdir. Bu tür yasal düzenlemeler, çoğunlukla bir konvansiyon ya da uluslararası sözleşme şeklinde meydana getirilmemekte, çok taraflı anlaşmalar şeklinde kurulmaktadır. Dolayısıyla sadece belirli bir bölgede sınırlı bir biçimde uygulanabilmektedir.

İkili yasal düzenlemeler sadece iki ülke arasında söz konusu olan taşımacılıkla ilgili düzenleyici ve bağlayıcı nitelikte hukuki düzenlemelerdir. Bu tür hukuki metinler sadece iki ülke arasında yapılacak doğrudan taşımalar ile transit taşımalara  uygulanmaktadır.

Denizyolu taşımacılığı ile ilgili uluslararası yasal düzenlemeler La Haye, Hamburg ve Rotterdam sözleşmeleridir.

Havayolu taşımacılığı ile ilgili olarak ülkemizde sadece 2920 sayılı Türk Sivil Havacılık Kanunu bulunmaktadır. 

Karayolu taşımacılığı ile ilgili bir diğer yasal düzenleme trafik mevzuatıdır. Trafik mevzuatı trafikte seyreden tüm araçların yanı sıra karayolu taşıma araçlarının özellikleri, standartları, sürücü tutum ve davranışları, araçların özellikleri çerçevesinde sınıflandırılmaları ile uygulanacak ceza ve yaptırımlar bu hukuki metin içerisinde yer almaktadır.

CMR Sözleşmesi, kara taşımacılığında gönderen, taşımacı ve alıcının sorumluluklarını ve yükümlülüklerini belirleyen uluslararası bir sözleşmedir. Sözleşmenin hükümleri, tarafların tutum ve davranışları sonucu ortaya çıkabilecek uzlaşmazlıklarda birincil hukuk kaynağı niteliğindedir. Sözleşmenin taşımalara uygulanabilmesi için; taşımanın en az iki ülke arasında yapılıyor olması, söz konusu ülkelerden en az birisinin CMR Sözleşmesine taraf olması gerekmektedir.

Karayolu taşımacılığında kullanılan sevk mektubunun düzenlenmesi, taşıma sözleşmesinin bir sevk mektubunun düzenlenmesi ile gerçekleştirilmesinden kaynaklanmaktadır. 

Karayolu taşımacılığında gümrüklerde istenen resmi belgelerin gönderen ve taşımacı tarafından sağlanması gerekmektedir. Taşımacı gönderinin vermesi gereken, fatura, konşimento vs. evrakların dışında CMR belgesi, TIR karnesi ve geçiş belgelerini temin etmek zorundadır.

TIR Sistemi, uluslararası niteliğe sahip bir taşımanın uluslar üstü bir kuruluş olan Uluslararası Karayolu Taşımacılar Birliği (IRU- International Roadway Union) tarafından belirlenen kurallar ve kaideler çerçevesinde gerçekleştirilmektedir.

Tehlikeli maddelerin karayollarında taşınmasını düzenleyen mevzuata Tehlikeli Yüklerin Uluslararası Karayollarında Taşınmasına İlişkin Avrupa Anlaşması (ADR) 1957 yılında Birlemiş Milletler çatısı altında İngilizce adı ile “The European Agreement concerning the International Carriage of Dangerous Goods by Road” (ADR) kabul edilmiş, 1968 yılında da yürürlüğe girmiştir. Söz konusu anlaşmaya bugün itibarıyla 41 ülke taraftır.

Denizyolu taşımacılığı ile ilgili ulusal mevzuatlar içerisinde doğrudan denizyolu taşımacılığı ile ilgili olan ve en temel hükümleri içerisinde barındıran yasal düzenleme Türk Ticaret Kanunudur. Kanunun ilgili hükümler çerçevesinde denizyolu taşımacılığının tarafları, taraflar arasındaki ilişkiler, taşımaya ilişkin genel ve özel hükümler, taşıma navlunu, sigortalar vb. kuralları düzenlemektedir.

Denizyolu taşımacılığını doğrudan düzenleyen uluslararası her üç yasal düzenleme de denizyolu taşımacılığına ilişkin doğrudan hükümler ortaya koymaktadır. Bunlardan en eski olanı 1921 tarihli La Haye Visby kurallarıdır. La Haye Visby kuralları taşımacılığa ilişkin genel ve özel kurallar, taşımanın tarafları ve sorumlulukları, seyir ve seyire ilişkin kurallar, deniz sigortaları vb. konuları kapsamaktadır. Bu düzenleme oluşturulduğu dönemin gereksinimlerini yansıtmakta, büyük oranda dökme yüklere ve bunların taşınmasına odaklanmaktadır. 

Rotterdam Kurallarının önceki düzenlemelerden en temel farkı La Haye Visby ile Hamburg Kuralları denizyolu ile başlayan ve denizyolu ile biten taşımalara uygulanırken Rotterdam Kuralları bu ilkenin aksine sadece denizyolu taşımacılığı ile başlayan ve biten taşımalara değil, aynı zamanda taşıma operasyonunun bir kısmı denizyolunda gerçekleşiyor olsa bile söz konusu taşımalara uygulanabilmektedir. Dolayısıyla Rotterdam Kurallarının kapsamı intermodal ve kombine taşımacılık gibi multimodal taşımacılık operasyonlarını da içerecek şekilde kapsamı geçmiştekilere oranla genişletilmiştir.

Demiryolu taşımacılığı ulusal ve uluslararası birçok mevzuat tarafından düzenlenmektedir. Ulusal mevzuatlar kanun ya da yönetmelik şeklinde tanımlanmamış, operasyonel düzeyde belirli bir sayı kodu verilerek emir niteliğinde yayımlanmıştır. 

Demiryolu taşımacılığında ulusal mevzuatlar, kanunlar ve yönetmelikler ile düzenlenmemekte, emirler şeklinde yayımlanmaktadır. Bunun en temel nedeni demiryolu taşımacılığının büyük oranda uluslararası taşımacılığa entegre olması ve uluslararası yasal düzenlemelerin geniş bir perspektifte yurtiçi taşımalara da uygulanmasıdır. Dolayısıyla uluslararası mevzuata ilişkin hükümlerin daha iyi anlaşılabilmesi için uygulama metinleri olarak da değerlendirilebilecek emirler yayımlanmaktadır.

RID Sözleşmesi ile; uluslararası taşımacılıkta taşıdıkları risklerin bertaraf edilebildiği tehlikeli yükler, uluslararası taşımaya kabul edilebilen tehlikeli yükler ile bu yüklere uygulanan test yöntemleri, tehlikeli maddelerin sınıflandırılması, tehlikeli maddeler için kullanılacak ambalajlar, taşıma sırasında uygulanacak kural ve kaideler ile etiketleme, eğitim, sertifikasyon gibi durumlar hüküm altına alınmaktadır.

Türk Sivil Havacılık Kanunu'na göre yük taşıma sözleşmesinde, taşıyıcı yükletene hava yük senedinin numarası, düzenlendiği gün ve yer, taşıyıcının adı veya ticaret unvanı ve adresi ile birlikte yükletenin adı, soyadı veya varsa ticaret unvanı ve adresi gibi kayıtları içeren bir hava yük senedi vermekle yükümlüdür.

IATA Sözleşmesi, taşımaya taraf olanların sorumluluk ve yükümlülüklerini çok geniş bir perspektifte tanımlamıştır. Buna göre gönderen eşyayı uygun bir biçimde ambalajlayarak ve gerekli bildirimleri yaparak eşyayı taşımacıya teslim etmekle yükümlüdür. Aynı zamanda yükün elleçleneceği tüm ülkelerin mevzuatlarına uygun bir biçimde yükümlülüklerini yerine getirmek zorunda, taşımaya ilişkin belgeleri buna uygun şekilde doldurmak zorundadır. Gönderen bir tazminat talebinde bulunacaksa sözleşmede belirtilen süreler içerisinde bildirimde bulunmak durumundadır.

Uçakla taşınması muhtemel her türlü tehlikeli maddenin miktar, paketlenme ve taşınma şartlarının belirtildiği uluslararası kurallar 1956 yılında yayınlanan “IATA Dangerous Goods Regulations (IATA Tehlikeli Maddeler Kuralları)” adlı kitapta yer almaktadır.

Çok türlü (multimodal) taşımacılık için Uluslararası Freight Forwarder Örgütü (FIATA) adı verilen kuruluş tarafından 1992 yılında yayınlanmış FBL adı verilen uluslararası bir düzenleme geçerli mevcuttur.