TAŞIMACILIK VE MALİYET YÖNETİMİ

Hangi taşıma türü seçilirse seçilsin, taşıma operasyonlarında maliyetlere ilişkin dikkate alınması gereken bir takım ortak ilkeler bulunmaktadır. Bu ilkelerin başında, taşıma maliyetinin karşılaştırılabilir bir nitelikte olabilmesi için birim maliyet olarak tanımlanabilmesi ve tüm taşıma operasyonu / operasyonları için ortak bir birim değerin belirlenmesi gelmektedir. Bu birim değer çoğunlukla ton x km ya da kg x km gibi değerler çerçevesinde belirlenebilmektedir. Bu yaklaşım, bir ton ya da bir kilogram yükün taşındığı birim kilometre boyunca yaratacağı parasal nitelikte gideri ifade edebilmektedir. Bu değer aynı zamanda metreküp, (m3) ton ya da kilogram gibi birim değerler yerine kullanılabilmektedir. Diğer yandan taşıma operasyonuna konu olan yükün birim değerinin birim kilometre boyunca taşınabilmesi için gereken maliyet, taşımanın özellikleri çerçevesinde
değişkenlik gösterebilmektedir.

Tüm taşıma türleri için geçerli olmakla birlikte taşıma operasyonlarına ilişkin maliyetler iki ana başlık içinde gruplandırılabilmektedir. Bunlar sırasıyla dolaylı operasyonel maliyet, dolaysız operasyonel maliyetler olarak tanımlanabilmektedir. Dolaylı maliyetler indirgeme işlemine gereksinim duyan maliyetler iken dolaysız maliyetler herhangi bir indirgeme işlemine gereksinim duyulmaksızın taşıma operasyonu içerisinde meydana gelen maliyetlerin doğrudan taşıma maliyetine yansıtıldığı maliyetlerdir

Dolaylı maliyetler, kurulum ve işletim maliyetleri gibi iki alt maliyet kaleminden oluşmaktadır. Kurulum maliyetleri, işletim maliyetleri ile birlikte taşıma operasyonu ile doğrudan bağlantılı olmayan fakat işletmelerin toplam taşıma maliyetine yansıtmaları gereken maliyetler olarak da tanımlanabilmektedir. Bu maliyetlerin toplam değeri indirgeme yöntemi uygulanmaksızın bir anlam ifade etmemekte o nedenle indirgenmiş birim maliyetler çerçevesinde birim taşıma maliyetler her bir ana taşıma maliyeti grubunun indirgenmiş birim maliyetin belirlenmesi ve nihai olarak bunların toplanması sonucunda belirlenmekte ve karşılaştırılabilir bir maliyet değerine ulaşılabilmektedir. Dolaylı maliyetler taşıma operasyonu ile doğrudan ilişkili maliyetler olmadığından değişkenlik düzeyleri de son derece düşüktür. Özellikle kısa vadede taşıma operasyonuna etki eden faktörler değişse bile kolayca değişiklik gösteremezler. Bu yönüyle dolaylı maliyetler sabit maliyetler
olarak da nitelendirilebilmektedir.

Dolaysız ya da diğer adıyla doğrudan maliyetler taşıma operasyonu ile doğrudan bağlantılı olan ve taşımanın özelliklerine göre değişkenlik gösteren maliyetlerdir. Bu tür bir taşıma maliyetinden söz edilebilmesi için taşıma faaliyetinin fiilen gerçekleştiriliyor olması gerekmektedir. Aksi durumda taşıma faaliyeti gerçekleştirilmeksizin doğrudan maliyetlerden de söz edilememektedir. Dolaylı maliyetlerin aksine dolaysız maliyetler yapısal olarak yüksek düzeyde değişkenlik düzeyine sahip, herhangi bir faktörün değişmesine bağlı olarak (taşıma türü, güzergâh, yakıt fiyatı vb.) çok kısa vadede değişebilen maliyetlerdir. Dolayısıyla bu tür maliyetler meydana gelen değişikliklere yüksek düzeyde duyarlı ve değişken nitelikte maliyetlerdir.

Kurulum maliyetleri, bir taşıma işletmesinin kuruluş sürecinde yapmış olduğu toplam yatırım maliyetlerinin belirli bir dönem içinde meydana gelecek olan birim değer cinsinden toplam taşıma miktarına bölünmesi sonucunda bulunan maliyet değeridir. D

Taşıma türleri dikkate alındığında maliyetin hesaplanmasında kullanılan yöntem değişmemekle birlikte maliyet kalemleri, karşılama süresi gibi faktörler farklılaşabilmektedir. Karayolu taşımacılığında kurulum maliyetleri hesaplanırken karşılama süresi yatırım
maliyetleri dikkate alınarak daha kısa olabilirken havayolu, demiryolu ya da denizyolu
gibi diğer taşıma türlerinde daha uzun olabilmektedir.

İşletim maliyetleri, bir işletmenin taşımacılık faaliyetlerini gerçekleştirmek için katlanmak zorunda olduğu buna karşılık, operasyonla doğrudan ilişkili olmayan maliyetlerdir. Bu tür maliyetler taşıma operasyonu olsun olmasın katlanılması zorunlu olan, aynı zamanda operasyonel maliyetler gibi çok fazla değişken olmayan maliyetlerdir.

Bu tür maliyetler arasında personel giderleri, vergi türü giderler, sigorta giderleri, dönemsel bakım
ve onarım giderleri ile ofis faaliyetleri sonucu gerçekleşen genel yönetim giderleri sayılabilmektedir.

İşletim maliyetleri operasyon için seçilen taşıma türüne göre farklılaşabilmektedir. Seçilen taşıma türünün karayolu taşımacılığı olması halinde personel (sürücü), vergi, sigorta vb. maliyetler söz konusu olurken denizyolu taşımacılığında; personel (mürettebat), vergi, sigorta, değer kaybı maliyeti, bakım-onarım maliyeti gibi maliyet kalemleri yer alabilmektedir. Demiryolu, havayolu ve çok modlu taşımacılık türlerinde ise bakım-onarım,
personel vb. maliyetler işletim maliyeti olarak tanımlanabilmektedir.

Denizyolu taşımacılığında karayolu taşımacılığından farklı olarak daha fazla sayıda personel ile faaliyette bulunulmaktadır. Aynı zamanda gemide görevli personel arasında hiyerarşik bir yapı mevcuttur. Gemilerde görevlendirilecek personellerin niteliği ve sayısı geminin özelliklerine ve seferin yapısına göre şekillenmektedir. Örnek olarak gemi kapasitesi arttıkça personel sayısı artmakla birlikte geminin teknik ve teknolojik özellikleri ne
kadar ileri düzeyde ise personel gereksinimi o kadar azalmaktadır. Diğer yandan seferde görevlendirilecek personelin taşımanın gereksinimleri çerçevesinde daha kalifiye personel olması gerekiyorsa ya da spesifik türde yükler taşınıyorsa (tehlikeli madde, gıda, canlı hayvan vb.) personel maliyetleri artmaktadır. Geminin personel maliyetleri bir takım alt maliyet kalemlerinden oluşmaktadır. Bunlar arasında; dönemlik ücretlere ilişkin maliyetler, fazla mesai ücretleri, tatil süresince çalışma ücretleri, risk prim maliyetleri gibi maliyet
alt kalemleri sayılabilmektedir.

Demiryolu taşımacılığında ise personel maliyetleri doğrudan hesaplanan maliyet kalemleri arasında yer almamaktadır. Bunun temel nedenleri arasında demiryolu ile yük taşıma hizmetlerinin kamu tarafından sağlanıyor olması, bu tür faaliyetlerin ticari olmasının yanı sıra kamu hizmeti olarak da değerlendirilmesi, aynı zamanda hizmetin gerçekleştirilebilmesi için gereken personel sayısının karayolu ve denizyolu taşımacılıklarına
kıyasla çok yüksek olması gibi nedenler sayılabilmektedir. Demiryolu taşıma hizmeti sağlayanlar bu tür maliyetleri doğrudan hesaplamamakta, personel maliyetini taşıma maliyeti içerisine yansıtmaktadır. Benzer bir durum havayolu taşımacılığı için de söylenebili

Taşımacılık işletmeleri taşıma faaliyetlerini yerine getirirken ticari faaliyette bulunduklarından vergi vb. yasal giderler söz konusu olmaktadır. Vergi türü maliyetler işletmenin  hizmet üretmesi ile ilgili maliyetler olduğundan dolaylı olarak taşıma maliyetine eklenmektedir. Bu tür maliyetler yıllık oldukları için günlük değere dönüştürülmekte, her bir gün için belirlen birim vergi maliyeti sefer gün sayısı ile çarpılarak, toplamda sefere yansıyan vergi maliyeti bulunmaktadır

Sigorta maliyetleri taşıma ile doğrudan ilişkili olmayan, sigortalara ilişkin giderleri kapsamaktadır. Dolayısıyla CMR ve benzeri sefer başına yapılan sigortalar bu maliyet kalemi
içerisinde değerlendirilmemektedir. Bu tür giderler arasında kasko sigortası, zorunlu trafik sigortası, mali sorumluluk sigortası vb. türde sigortalar sayılabilmektedir. Bu sigortaların yıllık ya da altı aylık olmalarına göre vergi maliyeti hesaplamasında olduğu gibi
gün başına düşen değer hesaplanmakta, çıkan değer sefer gün sayısı ile çarpılarak birim
seferde taşınan yük miktarına bölünmektedir

Karayolu taşımacılığı dışında kalan denizyolu ve demiryolu taşımacılığı gibi taşımacılık türlerinde sigorta maliyetleri farklı şekillerde hesaplanabilmektedir. Denizyolu taşımacılığında sefer için yapılan sigortalardan farklı olarak gemiler süreç içerisinde söz konusu olabilecek risklere karşı sigortalanmaktadır. Geminin sigortalanması karşılığında taşımacı sigorta primi ödemektedir. Dolayısıyla sigorta için yapılan ödemeler taşıma maliyetine
yansıtılmaktadır. Sigorta maliyetinin taşıma maliyetine yansıtılması için yıllık sigorta gideri günlük değere dönüştürülmekte, bulunan değer geminin sefer yaptığı gün sayısı ile çarpılmaktadır. Çıkan sonuç taşınan yük miktarına bölünerek taşıma maliyetine yansıyan sigorta maliyeti bulunmaktadır:

Taşıma faaliyetleri kapsamında kullanılan araçlar için dönemsel olarak ya da münferiden bakım ve onarıma gereksinim duyulabilmektedir. Bu maliyetler aracın sefer yapması ile doğrudan ilişkili olmamakla birlikte aracın kullanımı sonucunda bu tür maliyetlere katlanılması gerekmektedir. Diğer işletim maliyetleri ile benzer şekilde hesaplama söz konusu olmaktadır.

Genel yönetim giderleri işletmenin fiili olarak taşıma faaliyetlerini yürütebilmek için gerçekleştirmek zorunda olduğu yönetimsel nitelikte maliyetlerdir. Taşıma işletmesinin ofis içerisinde gerçekleştirilen yönetsel faaliyetler çerçevesinde karşı karşıya kaldığı tüm maliyetler bu kalem içerisinde değerlendirilmektedir. Genel yönetim giderlerinin taşıma maliyetlerine yansıtılması iki şekilde gerçekleştirilmektedir. Birincisinde yıllık toplam ofis giderleri taşınan birim yük değerine indirgenmekte, ikinci uygulamada ise her bir seferin genel yönetim giderleri dışında kalan safi maliyetleri üzerinden yüzde hesabı ile belirlenmektedir.

Dolaysız maliyetler ya da diğer ismiyle operasyonel maliyetler, işletmelerin ancak taşıma operasyonu söz konusu olduğunda karşı karşıya kaldıkları maliyetlerdir. Operasyonel maliyetler arasında; yakıt maliyetleri, güzergâh maliyetleri, belge ve işlem ücretleri, araç donanım ile sefere ilişkin personel giderleri gibi maliyetler sayılabilmektedir.

Havayolu taşımacılığında dolaysız maliyetler dikkate alındığında; yakıt maliyetleri, havaalanı kullanım maliyetleri, sarf malzeme maliyetleri gibi maliyetler göze çarpmaktadır.

Yakıt maliyetleri normal koşullardan farklı olarak, bir takım faktörlere göre de değişebilmektedir. Sürücünün aracı olması gerekenden farklı şekilde kullanması (gereksiz fren kullanımı vb.) hava koşulları (yağış nedeniyle yolun ıslak olması vb.) aracın yaşlı ve bakımsız olması gibi faktörlerin yanı sıra yakıtın çalınması gibi faktörler yakıt tüketimini olumsuz etkilemekte, yakıt maliyetini artırmaktadır.

Demiryolu taşımacılığında manipülasyon eşyanın ambalajının açılması, numune alınması, taşıma kabının temizlenmesi, yeniden paketleme, şilingleme, etiketleme vb. faaliyetlerin genel adı olarak nitelendirilmektedir. Taşıma bu tür işlemler için manipülasyon ücreti adı altında bir ücret talep etmektedir. Yapılacak işlem türüne göre ücretlendirme farklı birimler değerlendirmeye alınarak gerçekleştirilmektedir.