TÜRKİYE'NİN KÜLTÜREL MİRASI II

Bugün ülkemizin Trakya ve Anadolu topraklarında, kısmen veya tamamen günümüze ulaşabilmiş çok sayıda menzil külliyesi vardır. Tekirdağ’da Rüstem Paşa Külliyesi (1553), Lüleburgaz’da Sokollu Mehmed Paşa Külliyesi (1569), Silivri’de Pir Mehmed Paşa Külliye’si (1530-31) vd. Trakya’da inşa edilmiş önemli külliyelerdir. Anadolu’da, özellikle sağ kol üzerinde yer alan ve hem tüccarlara hem de hacca gidenlere hizmet veren, İzmit Pertev Paşa Külliyesi (1579), Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi (1523-29), Eskişehir Kurşunlu Külliye (16. yüzyılın ilk çeyreği), Karapınar II. Selim Külliyesi (1569-70), Ilgın Lala Mustafa Paşa Külliyesi (1584), Ulukışla Öküz Mehmed Paşa Külliyesi (1616), Payas Sokollu Mehmed Paşa Külliyesi (1574-75) önemli yapı topluluklarıdır. Edirne Selimiye Külliyesi bunlardan birisi değildir.

İlk olarak Yunan tarihçisi Herodotos’un sözünü ettiği Kral Yolu, Batı Anadolu’da, Salihli kasabası yakınlarındaki Sardes kentinden başlamaktaydı (Şekil 3.1). Anadolu’yu baştan başa kateden bu yol, Pers İmparatorluğu’nun merkezi Susa’ya ulaşıyordu. Herodotos bu yoldan söz etmekle birlikte, yolun izlediği güzergâh hakkında ayrıntılı bilgi vermemektedir. Lydia Krallığı’nın yıkılışından sonra (MÖ 546) Anadolu, Kyros’un egemenliğine girerek Pers İmparatorluğu’nun bir parçası hâline gelmiştir.

Roma İmparatorluğu, Ren ve Tuna nehirlerinden Afrika’da Büyük Sahra’ya, İngiltere adalarından, Anadolu’da Fırat Nehri’ne uzanan çok geniş topraklara sahipti. Romalılar bu geniş topraklar üzerinde çok gelişmiş bir yol sistemi kurmuşlardı. Bu yol şebekesi sayesinde, imparatorluğun her köşesi ile kolayca bağlantı sağlanmaktaydı. Roma devri yollarının inşasına ait ilk kayıt, MÖ 312 yılına tarihlenmektedir. Yol inşasına başlamadan önce yolun genişliğine karar verilir ve bu genişlikte bir şeridin toprağı kazılarak temel açılırdı. Açılan temele malzemeler kat kat serilir, en üste sert ve düz taşlar sıralanırdı. Yolun kenarında ise yayalar için taş döşenmemiş bir kesim bırakılır ve bu kısım ile yol arasına kaldırım taşları döşenirdi. Yollar, yaklaşık 4m50cm genişliğinde inşa edilirdi.

Türklerin Anadolu’ya gelişinden önceki dönemlerde, özellikle de ticaret trafiğinin oldukça yoğun olduğu anlaşılan Bizans Dönemi’nde, tüccarlar ve yolcuların konaklamaları için özel yapılar inşa etmeye gerek görülmediği anlaşılmaktadır. Zira bugün Anadolu’da, Bizans Dönemi’ne tarihlenen herhangi bir konaklama yapısı mevcut değildir. Anadolu Selçuklu Devleti, 1071 yılında Malazgirt’te kazandığı zafere rağmen, Bizans kuvvetlerinin mukavemetini tam olarak kıramamış, hakimiyet mücadelesi, II. Kılıç Arslan Dönemi’nde, 1176 tarihinde kazanılan Miryokefalon zaferine kadar sürmüştür. Kaynaklar, ilk Selçuklu hanlarının II.Kılıç Arslan tarafından inşa ettirildiklerini naklediyorlarsa da bu dönemde inşa edildiği kesin olarak bilinen hiçbir Selçuklu hanı günümüze ulaşamamıştır. Kitabesi veya vakfiyesi ile kesin olarak tarihleyebildiğimiz hanların en eskisi, Konya-Beyşehir kervan yolu üzerindeki Altunapa Hanı’dır. Bu hanın 598 Hicri / 1201-2 Miladi tarihli bir vakfiyesi bilinmektedir. Yapı bu tarihte tamamlanmış ve çalışır bir durumda olmalıdır Altunapa Hanı’nı, yine aynı yol üzerinde yer alan 1206 tarihli Kızılören Hanı, 1207-8 tarihli Kuruçeşme Hanı ve Konya-Afyonkarahisar kervan yolu üzerindeki 1210 tarihli Dokuzun Derbent Hanı izlemiştir. Kervan yolları üzerinde han inşası XIII. yüzyıl boyunca sürmüş, Selçuklu Devleti’nin yıkılışından sonra, -daha küçük boyutlarda olsa da- Beylikler Dönemi’nde de devam etmiştir. Selçuklu sultanları, Anadolu’nun doğu-batı ticaretinde oynadığı rolün önemini gayet iyi kavramış ve ülkeye önemli bir gelir sağlayan bu ticareti canlı tutmak ve tüccarları Anadolu’ya çekmek için büyük çaba sarf etmişlerdir. Örneğin I.İzzeddin Keykavus zamanında (1211-1220), 1213 yılında Kıbrıslılar ile imzalanan anlaşmada, tüccarlar ve malları karşılıklı olarak güvence altına alınmıştır. 1220 yılında, I.Alaaddin Keykubad döneminde ise (1220-1237), Venediklilerle imzalanan bir anlaşma ile %10 olan gümrük vergisi %2’ye düşürülmüş, tahıl ve değerli taşlar gümrükten muaf tutulmuştur. Ayrıca Venediklilere, kendi aralarındaki anlaşmazlıklar için yasal özerklik tanınmıştır.

Hanlarda, yolcuların can ve mal güvenliğinin sağlanmasının yanı sıra, konaklama sırasında beslenme ve küçük onarımlar gibi ihtiyaçlarının da karşılanmasına çalışılmıştır. Mama Hatun Hanı’nın (13. yüzyıl başı) giriş eyvanı içinde ve Ağzıkara Hanı (1236/37) avlusunun cephe kanadında görülen, fazla derin olmayan eyvanları andıran nişler, buralarda terzi, baytar, kundura tamircisi gibi esnafların hizmet vermiş olabileceğini düşündürmektedir (Şekil 3.8). Nitekim kaynaklarda, Karatay Hanı’nın avlusunda dükkânlar bulunduğu ifade edilmektedir. Handa; hamam, hastane, yatak ve yemek takımları bulunduğu da belirtilmektedir. Kayseri-Malatya yolu üzerindeki Karatay Hanı’nın 1247 tarihli vakfiyesinde, handaki görevlilerin adları ve görevleri sayılmaktadır. Baytar: Hana hasta gelen veya handa hastalanan yük hayvanlarına bakmaktaydı. İmam ve Müezzin: Handaki mescitte namaz kıldırmak ve ezan okumakla görevliydiler

Bir batılı araştırmacı da Anadolu Selçuklu kervansaraylarının kökenini, en eski örnekleri 8. yüzyıl sonu ve 9. yüzyıl başlarına tarihlenen Ribat’lara bağlamaktadır. Roma Castrum’larını andıran kare veya dikdörtgen planlı ribatlar, ortada geniş bir avlu etrafına yerleştirilmiş mekânlardan oluşmaktaydı. En eski tarihli ribat, Tunus’taki 796 tarihli Manastır Ribatı’dır. 821 tarihli Susa Ribatı da (Tunus) tanınmış bir diğer örnektir.

Bir batılı araştırmacı da Anadolu Selçuklu kervansaraylarının kökenini, en eski örnekleri 8. yüzyıl sonu ve 9. yüzyıl başlarına tarihlenen Ribat’lara bağlamaktadır. Roma Castrum’larını andıran kare veya dikdörtgen planlı ribatlar, ortada geniş bir avlu etrafına yerleştirilmiş mekânlardan oluşmaktaydı. En eski tarihli ribat, Tunus’taki 796 tarihli Manastır Ribatı’dır. 821 tarihli Susa Ribatı da (Tunus) tanınmış bir diğer örnektir.

Selçuklu hanları avlulu ve avlusuz hanlar olmak üzere iki ana grupta incelenebilmektedir. Avlulu hanların çoğunda, önce kapalı kısmın, yani ahırın inşa edildiği, ahıra bitişik avlunun ise sonradan tamamlandığı anlaşılmaktadır. Gösterişli taçkapılar genellikle cepheyi ortalar: Gerek ahırın gerekse avlunun, genellikle gösterişli, süslü birer taçkapısı vardır (Resim 3.3). Hem avlunun hem de ahırın giriş açıklıkları, bir binek hayvanının yükü ile birlikte rahatlıkla geçebileceği genişliktedir. Mekânlar tonoz veya kubbelerle örtülüdür: Hanların kapalı mekânları, aşağı yukarı bütün Selçuklu Dönemi yapılarında olduğu gibi tonozlarla örtülüdür. Tonozlar, kaba yonu veya kesme taşlarla inşa edilmiştir. Mescit: Bazı Selçuklu hanlarında, bir birimin özel olarak ibadete ayrıldığı görülmektedir. Mescit olarak adlandırdığımız bu mekânı diğer mekânlardan ayıran en belirgin özellik, kıble yönüne denk gelen duvarı üzerinde bir mihraba sahip olmasıdır. Hamam: Bazı hanların bünyesinde veya hemen yakınında, küçük bir hamama yer verildiği görülmektedir. Örneğin Kayseri Sultan Hanı’nın (Şekil 3.7), Karatay Hanı’nın ve Ak Han’ın avlu sağ kanatları üzerinde, küçük birer hamam yer almaktadır Ağzıkara Hanı’nın sağında, handan birkaç metre uzaklıkta, küçük, bağımsız bir hamam vardır.

İlk olarak Yunan tarihçisi Herodotos’un sözünü ettiği Kral Yolu, Batı Anadolu’da, Salihli kasabası yakınlarındaki Sardes kentinden başlamaktaydı.Kral Yolu hakkında sahip olduğumuz bilgiler sınırlıdır. Kral Yolu, Frigya Bölgesi’nden (Afyonkarahisar’ın kuzeyi) geçerek Kızılırmak’a ulaşmaktaydı. Kral Yolu’nun, Sardes’ten Susa’ya kadar uzunluğu 450 parasang (450x6=2700km)dir. Doğru cevap D' dir.

Koyun, ipek, kereste, yünlü kumaş, halı Anadolu’dan ihraç malları arasındaydı.

Selçuklu Dönemi’nde şehir merkezlerinde inşa edilmiş hanların, plan bakımından menzil hanlarından hiçbir farkları yoktur. Oysa Osmanlı Dönemi’nde, şehir merkezlerinde inşa edilen ve ticari yönleri ağır basan şehir içi hanlarının, sadece mal alım satımına ve bu malların depolanmasına odaklandıkları görülmektedir. Bursa’da birkaç önemli örneğine rastladığımız bu hanların, İpek Hanı (15. yüzyıl ilk çeyreği), Tuz Hanı (15.yüzyıl ortası), Koza Hanı (1489-90), Pirinç Hanı (1508) (Şekil 3.11) gibi ticareti yapılan malların adıyla anıldıkları görülmektedir. Bu hanlar ile menzil hanları arasında, kuruluş ve işleyiş yönünden önemli farklar vardır. Örneğin şehir içi hanlarında, menzil hanlarının vazgeçilmez unsurları arasında yer alan ahırların küçüldüğü (Şekil 3.12), hatta bazı örneklerde tamamen ortadan kalktığı görülür. Selçuklu Dönemi hanlarının pek çoğunda gördüğümüz bezenmiş anıtsal taçkapılar, Osmanlı Dönemi’nde oldukça seyrekleşir.

Selçuklu Dönemi’nde, şehir merkezlerinde inşa edilen ticaret hanlarından hiçbiri, değişikliğe uğramadan günümüze ulaşamamıştır. Çay Hanı (1278-79), Kadın Hanı (1223) ve Sahib Ata Hanı’nda (İshaklı) (1249), avlunun hemen hemen tamamı ortadan kalkmıştır. Kayseri kent merkezinde, sonradan camiye çevrilen Han ile Hekimhan’daki Hekimin Hanı (1220’li yıllar), Tercan’daki Mama Hatun Kervansarayı (13.yy. başları), Osmanlı Dönemi’nde önemli değişikliklere uğramıştır. Anadolu’nun 14. yüzyıldan itibaren siyasi yönden istikrarsız bir döneme girmesi, transit ticareti olumsuz yönde etkilemiş ve menzil hanları yavaş yavaş önemlerini yitirmişlerdir. Nitekim 14. yüzyılda inşa edildikleri düşünülen hanların büyük çoğunluğu, küçük boyutlu özensiz yapılardır. 14 ve 15. yüzyıllarda, Osmanlıların Batı Anadolu beylikleri ile giriştikleri mücadele, yol ve seyahat güvenliğini bozmuş ve ticarete sekte vurmuştur. Bununla birlikte, 14. - 16. yüzyıllarda, İnegöl’de Ortaköy Kervansarayı (15.yüzyıl başları), Ulubat Gölü kenarında Issız Han (1394) (Şekil 3.10), Harput-Diyarbakır yolunda Şerbetin Hanı (1561-62) gibi menzil hanları inşa edildiği görülmektedir.

Selçuklu Dönemi’nde şehir merkezlerinde inşa edilmiş hanların, plan bakımından menzil hanlarından hiçbir farkları yoktur. Oysa Osmanlı Dönemi’nde, şehir merkezlerinde inşa edilen ve ticari yönleri ağır basan şehir içi hanlarının, sadece mal alım satımına ve bu malların depolanmasına odaklandıkları görülmektedir. Bursa’da birkaç önemli örneğine rastladığımız bu hanların, İpek Hanı (15. yüzyıl ilk çeyreği), Tuz Hanı (15.yüzyıl ortası), Koza Hanı (1489-90), Pirinç Hanı (1508) (Şekil 3.11) gibi ticareti yapılan malların adıyla anıldıkları görülmektedir.

Havâyic Memuru (Emir-i Havâyic): Hanın erzak ve levazım işleri ile ilgilenmekteydi. Doğru cevap E' dir.

Avlunun ve (varsa) ahırın tek girişi vardır: Avlulu hanlarda biri ahırda diğeri de avluda olmak üzere iki giriş bulunmaktadır. Sadece avluya açılan ahır kapısı, hiçbir örnekte doğrudan dışarıya açılmaz. Doğru cevap B' dir.

Osmanlıda yol üzerinde, konaklama ve dinlenme amacıyla Menzilhaneler inşa edilmişti. Doğru cevap A' dır.

Sağ Kol, İstanbul’u Batı Karadeniz ve Kırım’a bağlamaktaydı. İstanbul’dan hareket eden bu yol, Büyük Çekmece, Çatalca, Vize, Kırklareli, Prevadi, Karasu, Babadağ ve Akkerman’dan geçerek Özi’ye ulaşmaktaydı. Bugün bu yolun Kırklareli’den sonraki menzilleri Türkiye sınırları dışındadır.

Osmanlı Dönemi’nde, şehir merkezlerinde inşa edilen ve ticari yönleri ağır basan şehir içi hanlarının, sadece mal alım satımına ve bu malların depolanmasına odaklandıkları görülmektedir. Bursa’da birkaç önemli örneğine rastladığımız bu hanların, İpek Hanı (15. yüzyıl ilk çeyreği), Tuz Hanı (15.yüzyıl ortası), Koza Hanı (1489-90), Pirinç Hanı (1508) (Şekil 3.11) gibi ticareti yapılan malların adıyla anıldıkları görülmektedir. Doğru cevap B' dir.

Ocaklı ilk Osmanlı hanı Issız Han'dır. Doğru cevap C' dir.

Osmanlı Dönemi Tali Yollar
1-Kuzey Kervan Yolu: İstanbul’dan başlayan bu yol, Anadolu’yu boydan boya katedip İran’a ulaşmaktaydı. Sapanca’dan sonra Mudurnu, Bolu, Amasya güzergâhını izleyerek Tokat, Şebinkarahisar, Aşkale üzerinden Erzurum’a ulaşan yol, Doğubeyazıt’ta bugünkü Türkiye sınırlarını terk etmekteydi.
2-Ankara Yolu: Sapanca, Geyve, Göynük güzergâhını izleyen yol, Beypazarı üzerinden Ankara’ya, oradan da Kayseri’ye uzanmaktaydı.
3-Buca-İzmir Yolu: İzmit körfezini dolanarak Bursa’ya, oradan da Balıkesir, Akhisar, Manisa yoluyla İzmir’e ulaşmaktaydı.
4-Bursa-Çanakkale Yolu: Bursa’dan ayrılan bu yol, Dimetoka (Gümüşçay), Lapseki üzerinden Çanakkale’ye ulaşıyordu. Doğru cevap E'dir.