TÜRKİYE'NİN KÜLTÜREL MİRASI II

Toprağın ilk işlendiği, buna bağlı olarak da ilk yerleşmenin gerçekleştiği bu dönemden Anadolu’da bulunan en erken tarihli yerleşme, Diyarbakır ile Elazığ arasında, Ergani’den 6 km uzaklıktaki Çayönü’dür. Çayönü, Hilar suyunun kıyısındadır. Prof. Dr. Halet Çambel ile Prof. Dr. Robert Braidwood kazıp ortaya çıkarmışlardır. Sulanması kolay düzlük bir alandadır. Yapılar sudan, nemden korunmak için taştan bir subasman üzerine oturtulan kerpiç duvarlarla yapılmışlardı r. Kerpiçin Çayönü’ndeki boyutları 40 × 40 × 10 (ana) ile 20 × 40 × 10 (kuzu) dur.

Bakır Çağı’nda Troya, Yortan, Beycesultan (Denizli), Yumuktepe (Mersin) ve Kutsal Ayça (Hilâl) en önemli yerlerdi. Beycesultan’da MÖ 3000’de ilk megaron (dikdörtgen büyük bir oylumun önünde iki yanı kapalı önü açık bir giriş bölümü olan yapı türü) görülüyor. Dörtgen ana oylumun tavanının ortasında bir delik vardı r. Deliğin tam altında, damı tutan dört direğin arasında ateş yakma yeri vardır. Bütün bunlar Çatalhöyük’ü anımsatır.

Miletoslu Hippodamos, daha önce bazı kuralları uygulanmış ızgara düzenli kentin belli ilkelerini saptayarak bir araya getirdi. MÖ 5.yy’da Priene kenti bu ilkelerle yoktan var edildi. Bu bir ilktir. Priene’de, kentli sayılanların eş büyüklükte parselleri vardı. Evlerin konumları, büyüklükleri de eşittir. Etkileri Batıda da günümüze dek süren Priene’deki ev türü avluludur. Avluya, önünde prostası (bir tür hayat) ile oturma odası (Oikos) açılır. Oturma odasının bir yanına banyo olarak kullanıldığı düşünülen bir oylum, hayata da (prostasa) erkekler için söyleşi, şölen odası (sympozion) odası (Andrion) eklenir. Avlunun öteki yanlarına da işlik, depo gibi kimi hizmet odaları eklenir.

Bizans kentiyle Selçuklu kentini ayırt edebilmek zordur. Selçuklu var olanın, önünde bulduğunun içine kaynamıştır bir anlamda. Tüm etkilenmelerini bir senteze yoğurmayı bilmiştir. Selçuklular ile Bizanslıların günlük yaşama biçiminde kerevet ortaktır.

Hastaların ayakta ya da yatarak muayene edilecekleri, sağlıklaştırılacakları, gerekli sağlık, teknik koşulları olan kuruluşa “hastahane” diyoruz. Orta Çağ’da bu kuruluşlara darüşşifa, darüssıhha, darülaşiye, darürraha, darüttıb, maristan, bimaristan bimarhane, tabhane, nekahathane gibi adlar verilmiştir.

Bursa’daki Darüttıp (1399), Edirne’deki Cüzzamhane (1421-1451), Edirne Bimaristanı (1458), Fatih Darüşşifası (1470), Üsküdar Cüzzamhanesi (1514), Hafsa Sultan Hastanesi (1539), Süleymaniye Darüşşifası (1555), Nuruhan Sultan’ın Üsküdar Toptaşı Bimarhanesi (1583), Yeni SarayHastalar  Dairesi (1772), Eski Saray Hastalar Dairesi (1769) gibi sayısız sağlık kurumu yaptılar. 19.yy’da inşa edilen Gureba Hastanesi (1843) bugün de çalışmaktadır Konya Darüşşifası bir Selçuklu hastanesidir.

İstanbul’daki bağımsız yapı olarak en eski kitaplık Divanyolu’ndaki Köprülü Kitaplığı’dır. Divanyolu’nda, II. Mahmut Türbesi’nin karşısındadır. İstanbul’daki el yazması kitaplıkların en önemlilerindendir. Köprülü Mehmet Paşa’nın oğlu Fazıl Ahmet Paşa (1635-1676) kurmuştur. 1678’de Fazıl Mustafa Paşa vakfiyesini tamamlamıştır. Bu kitaplıkta, ödünç verme işlemine belirli koşullar getirilmiştir. Buradaki bazı uygulamalar da öteki kitaplıklara örneklik etmiştir. 2000 üzerinde kitapla kurulmuştur. Bugün Türkçe, Arapça, Farsça 2775 yazma, 1.058 basma yapıt içermektedir.

Anadolu’da eğitimin mimarlık alanına yansımasını Antik Çağ kentlerinden biliyoruz. O çağda bu kurumlara gymnasion deniliyordu. Başlangıçta beden eğitimi alanıydılar. Güreş, pankreas, boks, koşu yerleri vardı. MÖ 4.yy’a dek kent dışındaydılar. Kent dışlarında ve kentlerde yapılmışlardır. Kent dışlarında yapılan gymnasionlar, bayram ve törenler için kullanıldıklarından kent içindekilere oranla daha büyük; kentlilere hizmet veren kent gymnasionları ise daha küçük ölçekliydiler. Kentin içinde yapılan gymnasionlar stoalarla çevrelendiler. Özellikle Helenistik Dönem’de kentin ayrılmaz parçası oldular. Bu stoalarda gezeneğin gerisinde soyunma, giysi, yağlanma, yıkanma, derslik, bekleme için odalar bulunuyordu. Derslikte; müzik, yazım (edebiyat) felsefe dersleri, tartışmaları yapılıyordu. Gymnasionlarda genelde bir yönetici, öğretmenler, eğitmenler, bulunurdu. Sard Gymnasionu Anadolu’nun önemli gymnasionlarından biridir.

Osmanlılar, birçok konuda olduğu gibi Selçuklu medrese geleneğini sürdürmüşlerdir. İlk Osmanlı Medresesi 1331’de Orhan Gazi tarafından kurulmuştur. 1357’de İznik’te İskender Paşa Medresesi kurulmuştur. Bursa’da Orhan Gazi, Murad Hüdavendigar, Yıldırım Bayezıt, I. Mehmet Çelebi ve II. Murat medreseler yaptırmışlardır.

Günümüzden yaklaşık dört bin yıl öncesinde (MÖ 3. bin yılın sonlarında) Kuzey Mezopotamyalı, Asurlu tecimenler (tüccarlar) Anadolu’yla tecim (ticaret) ilişkisine girdiler. Anadolu, Mezopotamya uygarlığına açıldı. Örneğin yazıyı Anadolu’ya Asurlular getirdiler. Böylece Anadolu, tarih çağlarına girdi denilebilir. Asur-Anadolu ilişkisi bir tecim ağına dönüştü. Kayseri’nin 21 km kuzeydoğusundaki Kültepe (Kaniş) bu ağın özeğiydi, başkentiydi. 21 m yüksekliğindeki Kültepe höyüğünde, 1948’de Prof.Dr. Tahsin Özgüç başkanlığında başlıyan kazılarla Kaniş kenti ile onun çevresindeki Karum (alış-veriş alanı) ortaya çıkarıldı. Burada dükkanlar, belgelikler (arşivler), işlikler (atölyeler), depolar, evler vardı. Belgeliklerde bulunan çivi yazılı tabletlerden döneme değgin pek çok bilgi edinildi.