TÜRKİYE'DE SURLAR, KALELER VE KÖPRÜLER

Anadolu’da Hititlerden başlayarak Osmanlılara kadar birçok uygarlığa ait
taş köprüler bulunmaktadır. Kemerin kullanılmaya başlamasından sonra Roma
İmparatorluğu Dönemi’nde köprü mimarisi gelişmiş, birçok örneği günümüze
kadar gelen köprü ve su kemerleri inşa edilmiştir. 19. yüzyıla kadar inşa edilen
kemerli taş köprüler, çelik ve betonun inşaat işlerinde kullanılmaya başlamasıyla
tarih sahnesinden çekilmişlerdir.

Sur ve kaleler hiçbir zaman zevk için inşa edilmediler; belli bir askerî veya
siyasi amaç için inşa edildiler. Tarihte birçok kale işlevini yitirdikten sonra terkedildi. Kentlerin içinde veya yakınında bulunan kaleler daha sonra taş ocağı gibi
kullanılarak taşları yeni binaların yapımında kullanıldı.

Haliç Surları: II. Teodosios’un 439’da inşa ettirdiği kara surları Tekfur Sarayı
ve Anemos Zindanı’nı içine alan küçük yerleşim sitesini çevreleyen surlarla birleştirilerek, daha sonra devamla Haliç’e uzanmıştır. Kara surları tamamlandıktan
sonra, Constantinus Surları ile aynı zamanda inşa edilmiş olan deniz surlarını da
gerek Haliç gerekse Marmara kıyılarında tamamlamak zorunluluğu doğmuştur.
Kara surlarının kuzey ucunda İmparator Herakleios’un yaptırdığı surun önüne,
daha sonra 813 yılında V. Leon ikinci bir sur inşa ettirecek, nihayet Teofilos ek bir
surla bu bölümü tamamlayacaktır. Surlar, sonuncusu 1453 yılının hemen öncesine rastlayan çok sayıda onarım geçirmiştir. 1934 yılında yapılan bir incelemede,
üstünde 25 kapı ve 123 kulesi bulunan Haliç Surları’nın uzunluğu 5420 m olarak
belirlenmiştir.

İstanbul’un önde gelen kültür varlıklarından olan Kara
Surları’nın inşasına İmparator II. Teodosios Dönemi (hd 408-450)’nin ilk yıllarında başlanmıştır.

Esas duvar üzerinde 96 kulesi bulunan Kara Surları’nın kapı sayısı 11’dir.
Güneyde Altın (Yaldızlı) Kapı ile başlayan kapılar, kuzeyde Blahernai Kapısı ile
son bulmaktadır. İstanbul Kara Surları, 5. yüzyıl başındaki inşa tarihinden itibaren, bilhassa depremlerin yaptığı tahribatlar nedeniyle sürekli onarım geçirmiştir.
Gerek Bizans gerekse Osmanlı Dönemlerinde yapılan onarımların çoğu onarım
yazıtları ile belirtilmiştir.

Surlarla kuşatılmış kentin dört yöne açılan dört kapısı vardır: Kuzeydeki Dağ Kapısı
(Harput Kapısı), batıdaki Urfa Kapısı (Rum Kapısı), güneydeki Mardin Kapısı (Tell
Kapısı), doğudaki Yeni Kapı (Su veya Dicle Kapısı). Bu kapıların iki yanında yer alan
kulelerle batı kesimindeki kuleler diğerlerine göre daha büyük ve güçlüdür. Diğer taraftan, surların batı ucundaki Ulu Beden Kulesi
ile onun 150 m kadar güneyinde bulunan Yedi
Kardeş Kulesi Türk savunma mimarlığının en
güzel örnekleri olarak kabul edilir

Urfa Kapısı: Üç kapısı olan Urfa Kapısı’nın iki yanında “U” biçimli iki büyük
kule bulunmaktadır. Kapılardan kuzeydeki 1183’te Artuklular tarafından yenilenmiş ve diğer iki kapı da duvar örülerek kapatılmıştır. Kapatılan kapılar ise 1932 yılında tekrar açılmıştır. Kuzeydeki kapının, kent tarafındaki bir muhafız odası günümüze gelebilmiştir. Kapının iki yanındaki kulelerin yuvarlak planlı mekânları
mimari açıdan dikkat çekmektedir.

Mardin Kapısı: Kentin güneyinde bulunan Mardin Kapısı da iki yanındaki
“U” planlı kulelerin arasında yer almaktadır. Özgününde üç kapı açıklığı bulunan Mardin Kapısı, Urfa Kapısı ile benzer bir plan düzenine sahiptir. Burada da
kapılardan ikisi, Urfa Kapısı’nda olduğu gibi, eski bir tarihte güvenlik nedeniyle
kapatılmıştır. Kapılar, kent tarafındaki revaklara açılıyordu. Ancak bu revaklar
kapatılarak mescide dönüştürülmüştür. Mardin Kapısı’nın doğu kulesinin cephesinde bir yazıt ve çeşitli aslan figürleri görülmektedir. Kabartmalar da Mardin
Kapısı’nın yeniden inşa tarihi olan 909 yılında yapılmıştır.

Keçi Burcu: Surların ilginç kulelerinden biri olan Keçi Burcu, Mardin
Kapısı’nın 100 m kadar doğusunda, düzeltilmiş bir kaya kaide üzerinde yükselmektedir. 1029-1037 arasında Mervaniler tarafında yeniden inşa edilen kule, surlardan bir boynuz gibi dışa uzanmaktadır. İki yandan gelen duvarların buluştuğu
yerde, iki kat yüksekliğinde tonozla örtülmüş bir oda bulunmaktadır

İstanbul’da bulunduğu semte de adını veren Rumeli Hisarı, Boğaz’ın 780 m olan
en dar yerindeki Avrupa yakasında konumlanmıştır. Tam karşısında Anadolu
Hisarı bulunmakta günümüzde Fatih Sultan Mehmet Köprüsü, tam üstünden
geçmektedir. 

İzmir kentinin önemli simgelerinden biri olan Kadifekale günümüze çok tahrip
ve ihmal edilmiş olarak gelmiştir. MÖ 4. yüzyılda Helenistik Dönem’de, Büyük
İskender’in iki komutanı tarafından kurulan görkemli antik İzmir kentinin akropolünün Erken Bizans Dönemi’nde kaleye dönüştürülmesi ile oluşmuştur. Kaleyi kuşatan duvarların ve kulelerin büyük bölümü günümüze gelememiştir. Bugün, kalenin içinde yer alan yapılardan sadece büyük sarnıç ile Osmanlı
Dönemi’nde camiye dönüştürülen şapelin kalıntıları görülebilmektedir

Kemerli ilk kagir köprüler Romalılar Dönemi’nde yapılmıştır.
Romalıların köprüleri kesme taş kullanılarak inşa edilmiştir.

Adıyaman ilinde, Kahta-Gerger yolunda, Kahta Çayı üzerinde bulunan Cendere
Köprüsü, Anadolu’daki en sağlam Roma Dönemi köprüsüdür. Köprü İmparator
Septimus Severius zamanında MS 198-200 yıllarında inşa edilmiştir. 133,74 m
uzunluğundaki köprünün bir büyük, bir küçük gözü vardır. Yuvarlak kemerli büyük gözün açıklığı 34,20 m’dir. Kemer kalınlığı 1,75 m olan, kesme taşlarla inşa
edilmiş köprü, Roma İmparatorluğu’nun bir mühendislik anıtı gibidir. Köprü
yanlarda kademeli korkuluk duvarları ile sınırlandırılmıştır. Çeşitli kaynaklarda,
özgün halinde iki ucunda karşılıklı ikişer sütun olduğu belirtilmekle birlikte bugün Korint üslubunda üç sütun görülmektedir. Sütunların üstündeki heykeller
günümüze gelememiştir.

Köprü, Diyarbakır kentinin güneyinde, Mardin Kapısı yakınında ve surların güney cephesinde nehrin dirsek yaptığı Yeni Kapı civarındadır. Köprü doğu-batı
doğrultusunda uzanmakta ve Diyarbakır-Silvan yolu üzerinde bulunduğundan
“Silvan Köprüsü” olarak da anılmaktadır.

Bursa’da kentin içinde Yeşil semtini ikiye ayıran Gökdere Vadisi’nde, aynı adı
taşıyan derenin üzerinde bulunan Irgandi Köprüsü ilginç bir mimarlık anıtıdır. Tarihsel belgelerden, köprünün 1442 yılında Ali el-Irgandi’nin oğlu tüccar
Muslihuddin tarafından yaptırıldığı anlaşılmaktadır. Köprünün mimarı Abdullah
oğlu Timurtaş’tır.

Şapel: İçkalenin aşağı avlusunda, güneyde yer alan yapı, kalenin şapelidir. Batı
cephesindeki dikdörtgen biçimli bir kapıdan girilen şapelin, tonoz örtülü ana
mekânının doğusunda, yarım daire planlı, yarım kubbe örtülü apsisi bulunmaktadır. Şapelin giriş cephesi Gotik üslupta düzenlenmiştir.

Bodrum Kalesi’nin önemli elemanlarından olan armaların sayısı
100’ü geçmektedir . Armaların büyük çoğunluğu o yapıyı veya duvarı yaptıran devlet başkanı veya kale komutanına aittir. Bunların dışında, İngiliz
Kulesi’nin kuzey ve batı cephesinde bulunan İngiliz Kraliyet Ailesi’nin arması ile
Fransız Kulesi’nin doğu cephesinde yer alan dönemin papasının arması ayrıca
dikkat çekmektedir.

10. yüzyılda Bizanslar tarafından inşa edilen Bakras Kalesi, Birinci Haçlı Seferi
sırasında 1097 yılında Haçlılar tarafından Antakya ile birlikte ele geçirildi.

İzmir kentinin önemli simgelerinden biri olan Kadifekale günümüze çok tahrip
ve ihmal edilmiş olarak gelmiştir. MÖ 4. yüzyılda Helenistik Dönem’de, Büyük
İskender’in iki komutanı tarafından kurulan görkemli antik İzmir kentinin akropolünün Erken Bizans Dönemi’nde kaleye dönüştürülmesi ile oluşmuştur.

Gaziantep Kalesi’nin giriş bölümü işlevselci anlayışla titizlikle tasarlanmış, günümüze oldukça sağlam olarak gelmiştir. Kalenin batısındaki giriş bölümü, iki yanında duvarların bulunduğu, giderek genişleyen, belli bir şekli olmayan
rampa ile başlamaktadır. Rampanın sonunda sol tarafta eyvan planlı, üç mazgal penceresi bulunan kontrol kulesini geçtikten sonra hendeğin üstündeki ahşap köprüye
açılan bölüme ulaşılmaktadır. Önce altı basamaklı taş bir merdivenle kent ve hendek
tarafında birer penceresi olan dikdörtgen planlı kuleye girilir. Bu kulenin kapısının
üstünde Sultan Kayıtbay’ın sağlam ve temiz kitabesi yer almaktadır. Kulenin kale tarafındaki üstü açık bölümündeki merdivenlerden sonra ahşap köprüden geçilerek kalenin üst bölümüne tırmanan rampalı yola ulaşılmaktadır.