TÜRKİYE'NİN KÜLTÜREL MİRASI II - Deneme Sınavı - 4

4-Amerika kıtasının keşfiyle gelen besinler: Tarihte Türklerin, değişik gıda maddelerini mutfaklarına katarak günümüze kadar etkili olacak değişmeleri sağlayan dönem, 18.yy’dır. Osmanlıda Amerika kıtasından gelen meyve ve sebzelerin (patates, mısır, çalı fasulyesi, yeşil ve kırmızı biber, karnabahar vb.) ekiminin yapılıp bir damak zevki geliştirecek şekilde kullanımına ancak 19.yy’da başlamıştır.

Temalı yemek yeme düzeni: Yemek tarifi esaslı bir sınıflama, zaman dilimi ve tema odaklı yeme alışkanlıklarının gözden kaçmasına da yol açmaktadır. Örneğin kahvaltılıklar, atıştırmalıklar (örn. çay ya da kahveyle ikram edilen çerezler, börekler, pastalar), içecekler gibi. Bu nedenle yemek kültürü, sofralar dikkate alarak da gruplandırılabilir. Ancak bu yönde yapılıp genel kabul görmüş belirli bir gruplama bulunmamaktadır. 
Sıkça sözü edilen ve hakkında özel araştırmalar yapılan bazı sofralar şöyle sıralanabilir:
• Kahvaltı sofrası (bu konuda en ünlü sofra Van iline aittir)
• Ramazan sofrası (uzun açlık süresi göz önüne alınarak hazırlanmış enerji
veren, tok tutan iftar ve sahur yemeği, yemek yeme süresi, davetliler vb.)
• Bayram sofrası (dinî bayramlarda, genelde hane içinde verilen aile-akrabalara sunulan yemek)
• Dilek - istek sofrası (Acele Bacı’ya helva; Derderli mevlit; Zekeriya sofrası;
vd. [Halıcı 2003:287]).
• Davet sofrası (günün önemine ve davetlilerin niteliğine göre hazırlanmış
yemek listesi ve servis)
• Rakı / çilingir sofrası (içme adabının yanı sıra rakıya eşlik edecek meze ve
yemeklerin tarif ve servisleri vb.)

19. yüzyılda İstanbul cam üretimine damgasını vuran ve Beykoz İşi olarak adlandırılan cam üretiminin ilk atölyesi Sultan III. Selim Dönemi’nde (1789-1808) Mehmed Dede tarafından kurulmuştur. Doğru cevap A' dır.

Cumhuriyet’in ilanından sonra, 1934’te Türkiye’nin ilk cam fabrikası olan Paşabahçe Cam Fabrikası kurulmuştur.

Tezhip, el yazma kitaplarda boya ve altın kullanılarak yapılan süslemelere verilen isimdir. Doğru cevap D' dir.

Seramik: Yunanca keramos sözcüğünden gelmektedir. Yunan mitolojisinde Keramos, Tanrı Dionysos ile Ariadne’nin oğlu olup, çömlekçilik sanatının kurucusu ve aynı zamanda onların koruyucu tanrısıdır.

Perdah: Seramik kapların pişirilmeden önce, yüzeylerine taş, ahşap veya kumaşla yapılan düzeltme işlemine perdah adı verilir. Kap yüzeyi bu sayede daha parlak ve düzgün olur.

Erken Bizans Dönemi’nde, Roma seramik geleneğinin kırmızı astarlı, baskı tekniğinde bezemeli kaplarının üretimi ve kullanımı sürdürülmüştür. Terra sigillata türü bu kaplar, kaliteli hamur ve pişirim teknolojisine sahiptirler. 7. yüzyıldan itibaren Bizans seramik teknolojisinde değişimler görülmüş, kırmızının yanı sıra beyaz hamurlu ve -Roma Dönemi’nde yaygın görülmeyen- kurşun sırlı kaplar üretilmeye başlamıştır. Hiçbir bezeme yapılmaksızın astarlı, tek renk sırlı kaplar kısa sürede Bizans günlük yaşamında yerini almıştır. İslam ordularının Anadolu’ya akınlar düzenlediği 7.-8. yüzyıllar, Bizans Devleti’nin İslam dünyasıyla yakın ilişkiler kurmaya başladığı dönemdir.  11. yüzyılda beyaz hamurlu üretim gerilemeye başlamış, kırmızı hamur ön plana çıkmıştır.

Osmanlı çini ve seramiklerinde 17. yüzyıl sonlarında gerileme dikkat çekmeye başlar. Başta kırmızı olmak üzere renkler, sır, hamur ve bezemelerde bozulmalar olur, kalite çok düşer.

Osmanlı çini ve seramiklerinde 17. yüzyıl sonlarında gerileme dikkat çekmeye başlar. Başta kırmızı olmak üzere renkler, sır, hamur ve bezemelerde bozulmalar olur, kalite çok düşer. 1716’larda İznik çini atölyelerinde üretimin durmasıyla birlikte, bu zamana kadar daha sınırlı üretim yaptığı düşünülen Kütahya ön plana çıkar. Kütahya’da çeşitli nedenlerle tahrip olan arşiv belgelerine ulaşılamaması, hâlâ sistemli kazıların yapılamamış olması, bölgedeki üretimin niteliğinin tam olarak anlaşılamamasına neden olmaktadır. Ancak hafriyat ya da temel çalışmalarında ele geçen yanık, bozuk parçalar, fırın malzemeleri Kütahya’da Osmanlı Dönemi’nde üretimin yapıldığına işaret etmektedirler.

Cam, doğal ve yapay olarak iki şekilde insan hayatında yer almıştır. Volkanik kökenli obsidyen ve yarı saydam, renksiz kaya kristali (kuvars) gibi doğal camlar ok, mızrak ucu, bıçak, ayna gibi farklı işlevlerle Neolitik Çağ’dan itibaren kullanılmıştır. Yapay camın ilk kez nerede, ne zaman ve nasıl yapılmaya başlandığı hâlâ net olarak bilinmemektedir. Cam silis (kum), potasyum (soda), kireç ve diğer katkı maddelerinin karıştırılarak eritilmesi sonucu oluşan, soğuduğunda katılaşan, saydam, yarı saydam (opak) yapay bir maddedir.

Mezopotamya’da MÖ 2500’lerde III. Ur Sülalesi mezarlarında ele geçen cam boncuklar yapay cam üretiminin en erken örnekleri olarak değerlendirilmektedir. Bu dönemde soğuk camlar taş işleme teknikleri uygulanarak biçimlendirilirken zamanla sıcak işleme öğrenilmiştir Ancak tarihi tam olarak bilinen en eski cam Mısır Firavunu Amenhotep’e (MÖ 1551-1527) ait cam boncuktur. Ele geçen buluntular eski Mısırlıların cam yapabilmek ve cama şekil verebilmek için gerekli teknik bilgiye sahip olduklarını kanıtlamaktadır. MÖ 1. yüzyılda Suriyeli ustaların üfleme tekniğini bulmaları camcılıkta en önemli gelişmelerden biridir. Metal bir çubuk-borunun ucuna alınan erimiş camın, metal çubuğun sürekli döndürülerek üflenmesi ve şişirilmesiyle şekillendirildiği bir yöntemdir.

Beykoz camlarının üretimine 20. yüzyıl başlarına kadar devam edilmiş ancak ithal cam ürünleriyle rekabet gittikçe güçleşmiş, yerli imalathaneler teker teker kapanmıştır. Cumhuriyet’in ilanından sonra, 1934’te Türkiye’nin ilk cam fabrikası olan Paşabahçe Cam Fabrikası kurulmuştur.

Sultan III. Murad zamanında (1595-1603), Osmanlı nakkaşları tarafından yapılan padişah portreleri ve resimli el yazma eserler açısından canlı bir dönem yaşanmıştır. Şehnameci Seyyid Lokman Aşurî’nin 1579’da yazdığı ve dönemin ünlü nakkaşı Nakkaş Osman’ın (12 padişah portresiyle) resimlediği Kıyâfetü’l-İnsâniye fî Şemâ’ilü’l-Osmâniye (Şemailnâme) (1579, TSM. H. 1563), önde gelen eserlerden biridir.

Madenciliğin ilk kez Anadolu’da MÖ 10000 yılında başladığı Çayönü’nden elde edilen verilerle anlaşılmıştır. MÖ 7000’li yıllardan itibaren Anadolu dışında Mezopotamya, İran, Mısır bölgelerinde hüküm sürmüş uygarlıklar tarafından da geliştirilmiştir.

Bizans sanatında ikonaklazm (ikonakırıcı) denilen dönemin resim sanatı açısından önemli bir yeri vardır. İkonoklazm, bir kültürün kendi dini ikona ve diğer sembollerine ya da anıtlarına dinî ya da politik güdülerle planlı saldırısıdır. 726-843 yılları arasında gelişen bu dönem sanatta tasvir yasağı olarak tanımlanır. Dinsel toplantılarda (konsillerde) yapılan tartışmalar sonucunda 843’te bu yasak kaldırılmış ve resimler serbest bırakılmıştır. Orta ve Geç Bizans Dönemlerinde resim sanatı yeniden canlanmış, antik sanata duyulan ilgiyle oluşan üslupsal bir gelişim izlenmiştir. Türkiye’deki Bizans resim sanatı örneklerini türlerine göre, duvar-tavan resimleri (freskler), mozaikler ve ikonalar olmak üzere başlıca üç grupta toplamak mümkündür:

Bizans sanatında duvar resimlerinin gelişimi (İstanbul’da bulunan) Chora Manastırı (Kariye Camii) ile doruk noktasına ulaşmıştır. Manastır olarak ilk yapımı Iustinianus Dönemi’ne tarihlenen Chora Manastırı (534), 11. yüzyılda yeniden inşa ettirilmiş, 1315’te yüksek düzeyde bir memur olan Theodoros Metokhites tarafından tekrar onarılmış ve duvar resimleri ile donatılmıştır. Chora mozaik ve freskleri Bizans resim sanatının son dönemine ait en güzel örneklerdir (Resim 6.3). Derinlik fikri, figürlerin hareket ve plastik değerlerinin verilişi, figürlerdeki uzama bu dönem üslubunun özelliklerindendir. Bizans sanatında, İtalyan rönesansına paralel ilerleyen bir yeni uyanışın önemli örneklerinden olduğu söylenebilir.

Özellikle imparatorluğun güçlü olduğu Iustinianos Dönemi’nde imparator ve ailesinin zenginliğini ortaya koyan zengin mozaikler yapılmıştır. İstanbul’da bulunan Ayasofya Kilisesi’nin mozaikleri 6.-13. yüzyıllar arasına tarihlenmektedir (Resim 6.4-6.5). En ünlü mozaiklerden biri; Ayasofya’da güney galerinin doğu duvarında tahtta oturan İsa, iki yanında İmparator IX. Konstantinos Monomakhos ile İmparatoriçe Zoe’yi konu alan mozaiktir.

Bizans resim sanatının önemli bir diğer kolunu, el yazma eserlerin minyatürleri oluştururlar. İki tür el yazması vardır. 1-Rulo şeklinde olanlar: Bunlar rotulus adıyla da anılır. Yunan ve Roma Dönemlerinde kullanılmaya başlanmıştır. Yaklaşık 9-10 metre uzunluğundaki ruloların yapımında malzeme olarak, (özellikle koyun, keçi, dana, eşek gibi hayvanların derilerinden elde edilen) parşömen kullanılmıştır. 4. yüzyıl sonlarından itibaren daha ucuz bir malzeme olan Mısır’da yetişen papirus bitkisinden elde edilen papirus yaygınlaşmıştır. Yahudiler de kutsal yazmaları için rulo kullanmıştır (Torah Rulosu gibi). 2-Kitap şeklinde olan el yazmaları: Bunlara codeks denir ve 4. yüzyılda yaygınlaşmıştır. Rotuluslarda minyatürler kenarlarda; codekslerde ya tam sayfa olarak, ya kenarlarda, ya satır aralarında, ya da ufak yüzeylerde veya sayfa alt larında çerçevesiz olarak yer alırlar. El yazmaları Eski ve Yeni Ahit, mezmurlar, menologionlar (ortodoks kilise takvimleri), synaksarionlar (menkıbeler), dua kitapları, homilyeler (aziz yaşamları) olarak dikkati çeker. Dinsel metinlerin yanı sıra dinî konular içermeyen kitaplar da kopyalanmıştır. Tarih, bilim, tıp kitapları, fermanlar bu yazmalar arasında öne çıkanlardır. Örneğin, istanbul’da Polyeuktos Kilisesi’ni yaptıran Prenses Anicia Julianus için tıp, farmakoloji, bitki ve hayvan türleri konularını içeren Dioskorides’in (Roma döneminde yaşamış hekim) Materia Medica adlı eserinden oluşan resimli bir el yazmasının hazırlandığı bilinmektedir

Sultan Abdülhamid Dönemi (18761909)’nin en önemli gelişmelerinden biri müze oluşturma girişimidir. Bu dönemde yerli ve yabancı sanatçılara daha önceki padişahların yağlıboya portreleri sipariş edilmiş ve bunların Yıldız Sarayı içinde (halı, çini, mücevher, sikke gibi eserlerle beraber) sergilendikleri bir müze kurulmuştur. 1897’de saray ressamı olarak atanan İtalyan Fausto Zonaro (Resim 6.13), Fransız Hippolyte Berteaux, Alman Wilhelm Reuter, Sultan Abdülhamid için çalışmış ünlü ressamlardan bazılarıdır. Sultan V. Mehmed Reşad Dönemi’nde ise Avusturyalı Wilhelm Victor Krausz ve Carl Pietzner sayılabilir