TÜRKİYE'NİN KÜLTÜREL MİRASI II - Deneme Sınavı - 5

Bugün İstanbul Surları denilince Tarihi Yarımada’yı çepeçevre kuşatan surlar anlaşılmaktadır. Fakat bu surlardan önce ve sonra yapılan surlar da bulunmaktadır. Bunlardan bir kısmı Bizans Dönemi’nde kent genişledikçe yıkılmış, yok olmuştur. Günümüze gelemeyen bu surların, sadece inşa sırasına göre isimlerini vermek yeterli olacaktır: Bizantion Surları (MÖ VI. yüzyıl); Septimius Severus Surları (MS 193-211); Constantinus Surları (324-337). Bunlardan başka Haliç’in karşı yakasındaki, günümüze sadece kulesi gelebilen Galata Surlarını da hatırlamak gerekir.

Şanlıurfa’ya yaklaşık 20 km uzaklıkta, Örencik Köyü sınırları içerisinde bulunan Göbekli Tepe, Türkiye’deki en eski mimari yapıların bulunduğu yer olması açısından son senelerde en çok dikkati çeken yöre olmuştur. Göbekli Tepe Neolitik Dönem’in çanak çömlek öncesine tarihlenmekte ve günümüzden yaklaşık 11 bin yıl öncesine ait olduğu belirtilmektedir.

Kehanetin, güzel sanatların, güneşin, şiirin ve ışığın tanrısı olan Apollon’un Yunan tanrısı olduğu belirtilse de son araştırmalarda onun Anadolulu bir tanrı olduğu ispatlanmıştır. İlyada’da, Apollon’dan Zeus ile Leto’nun oğlu diye bahsedilir. Aynı zamanda yine Anadolu’da çok sevilen tanrıça Artemis’in de kardeşidir. Azra Erhat Yunan tanrı dünyasına sonradan katılan ve adı bile Yunanca olmayan Apollon’un Kybele’nin oğlu Attis olması gerektiğini vurgular. Sembolleri lir, ok ve yaydır.

Pierre Kilisesi Hatay-Reyhanlı yolu üzerinde, Habib-ün Neccar Dağı eteklerindedir. Yaklaşık 13 m uzunluğunda, 7,5 m genişliğinde ve 13 m yüksekliğindeki doğal mağara bazı eklemelerle kiliseye dönüştürülerek Pierre’e ithaf edilmiştir. Kilisenin dünyanın ilk kilisesi olduğuna inanılır. Ayrıca ilk kez bu kilisede Hz. İsa’nın dinini tanıyanlara “Hristiyan” denildiği söylenir. Hristiyanların gizli olarak buluştukları ve İsa’nın havarilerinden Pierre’in MS 29 yılında Hristiyanlığı yeni kabul edenlere vaaz verdiği dağın eteğinde bulunan mağara 13.yüzyılda haçlılar tarafından önüne gotik özellikte bir duvar örülerek kilise hâline getirilmiştir. Kilise, Hz. İsa’nın 12 havarisinden biri olan Pierre’in Hz. İsa’nın ölümünden sonra Hristiyanlığı yaymaya çalıştığı yer olması açısından önemli bir dinî merkezdir ve bu nedenle azizin adı bu kiliseye verilmiştir.

Isparta iline bağlı bir ilçe olan Yalvaç eski bir yerleşim yeridir. Psidia Antiocheia antik kenti ise Yalvaç ilçesinin 1 km kuzeyinde yer alır. Kentin Hristiyanlık açısında önemi, havari olmadığı hâlde, Hristiyanlığın yayılmasında önemli görev üstlenen Paulus’un birkaç kez buraya gelip, belli bir süre kalması ve yine ilk vaazını burada vermesine dayanmaktadır. Daha sonraki yıllarda onun adına burada Paulus Kilisesi inşa edilmiştir.

Hz. Meryem’in ölüm yeri ile ilgili olarak farklı görüşler bulunmaktadır. Bunların başında Kudüs gelir. Diğer bir yer de Efes’tir. Efes’e yaklaşık dokuz kilometre uzaklıkta, Bülbül Dağı’nda bulunan Meryem Ana Evi’nin kesin olarak hangi tarihte inşa edildiği bilinmemekle birlikte, genel olarak araştırmacılar MS IV. yüzyılda inşa edildiğini ve 13.yüzyılda büyük ölçüde onarım gördüğünü belirtmektedirler. Günümüzdeki geç döneme ait haç planlı yapı, moloz taş ve tuğla kullanılarak inşa edilmiş olup, ibadet yeri ile bağımsız odalardan oluşmaktadır.

Battal Gazi ve yaşadığı dönem hakkında kaynaklar farklı bilgiler vermektedir. Emeviler Dönemi’nden 11. yüzyıla kadar tarih önerilmiş, doğum ve ölüm tarihleri hakkında da benzer yorumlar yapılmıştır. Battal Gazi sadece Türkiye’de değil, bütün İslam coğrafyasında kabul görmüş ve efsaneleşmiş bir karakterdir. Külliye Eskişehir ili Seyitgazi ilçesinin güneybatısındaki üçler tepesinin güneydoğusunda, eğimli bir araziye inşa edilmiştir. Külliyenin ilk yapıları Selçuklu Dönemi’ne ait olup, özellikle Osmanlı Dönemi’nde inşa edilen yapılarla bugünkü şeklini almıştır.

Hacı Bektâş-ı Velî 13. yüzyılda Anadolu’da yaşamış bir gönül eri, Anadolu ve Balkanların Türkleşmesinde etkin olan Bektaşiliğin lideridir. Asıl adının Bektaş olduğu, Hacı Bektâş-ı Velî isminin ise muhtemelen ölümünden sonra kullanıldığı düşünülmektedir. Hacı Bektâş-ı Velî Anadolu’da yaşayan en önemli evliyalardan biridir ve özellikle Anadolu’da yaşamış hiçbir şahsiyet onun kadar etkili olmamış ve kutsallaştırılmamıştır. Hacı Bektâş-ı Velî Külliyesi, Nevşehir ili Hacıbektaş ilçesinde bulunmaktadır. Külliye 13. yüzyıldan, geçen yüzyıla kadar yapılan ilavelerle oluşmuştur. Külliyenin çekirdeğini Hacı Bektâş-ı Velî’nin kullandığı rivayet edilen Kızılca Halvet olarak bilinen çilehane oluşturur. Çilehane pirin türbesine bitişiktir. Erken dönemden günümüze kadar fazla kalıntı gelmediği için Hacı Bektâş-ı Velî’nin ilk zaviyesi hakkında yeterli bilgi bulunmamaktadır.

Bayramilik tarikatı Anadolu’nun manevi yapısının şekillenmesinde büyük rol oynamış, Bektaşilik ve Mevlevilikten sonra en fazla dikkat çeken tarikat olmuştur. Tarikatın kurucusu Hacı Bayrâm-ı Velî 1430 yılında Ankara’da ölmüş ve vefatından birkaç yıl önce inşa edilen camisinin yanına gömülmüştür. Hacı Bayrâm-ı Velî eseri olmayan tarikat kurucularından biridir. En önemli halifesi Akşemseddin’dir.

Hamîdüddin Aksarayî olarak da tanınır. İlk eğitimini babasından almış, daha sonra Şam’a giderek tahsilini orada yapmıştır. Fakat buradaki eğitimin kendisi için yeterli olmadığını düşünen Somuncu Baba, Hoy şehrine giderek orada Şeyh Alâeddin Erdebîlî’nin yanında kalarak tasavvuf yolunda kendisini geliştirmiştir. Somuncu Baba’nın doğum ve ölüm tarihleri hakkında kesin bilgi bulunmamakla birlikte, ölümü ile ilgili olarak çoğunlukla 1412 yılı belirtilmektedir. Yıldırım Beyazid’le yaşadığı tesadüfü olay sonrasında kendisine halkın ilgisi artan Somuncu Baba bu ilgiye daha fazla dayanamayarak, Adana’da Sis Kalesi yakınında bulunan bir köye giderek Nebî Sûş isimli bir şahsın evinde kalmıştır. Somuncu Baba’nın Adana’da olduğunu öğrenen Hacı Bayrâm-ı Velî de onun yanına gider ve birlikte hac görevini yerine getirirler. Somuncu Baba herhangi bir tarikatın kurucusu veya şeyhi olmamakla birlikte, hem yaşadığı dönemde, hem de daha sonraki süreçte daim saygıyla anılmış, bu saygı günümüze de aynı şekilde yansımıştır.

Yıldırım Bayezid’in kızı Hundi Hatun ile evlenen Emir Sultan devlet işlerinde de sultanlara yardımcı olmasıyla tanınır. Üç hükümdar zamanında Bursa’da bulunan Emir Sultan Yıldırım Bayezid, Çelebi Sultan Mehmed ve II. Murad tarafından saygı görmüş, hatta bu sultanlar savaşa giderken onun eliyle kılıç kuşanıp, duasını almışlardır. Bursa’da bulunan külliyesinin özgün hâli konusunda kesin bir şey söylemek zordur. Yalnız Fatih Dönemi’ne ait olan vakfiyesinde belirtilen köyler, mezralar, tuzla, bahçe, han, hamam, değirmen, ev, fırın gibi mülkler külliyenin oldukça büyük olduğunu, bunlar arasında cami, tekke, imaret, derviş hücreleri, türbe, hamam ve medresenin bulunduğunu kaynaklardan öğrenmekteyiz. Daha sonraki dönemlerde de muvakkithane, kütüphane ve çeşmeler eklenmiştir. Bu yapıların büyük çoğunluğu zaman içerisinde ortadan kalkmıştır. Günümüzde külliyede cami, türbe, hamam ve çeşmeler bulunur.