TÜRKİYE'NİN KÜLTÜREL MİRASI II - Deneme Sınavı - 3

Bizans kentiyle Selçuklu kentini ayırt edebilmek zordur. Selçuklu var olanın, önünde bulduğunun içine kaynamıştır bir anlamda. Tüm etkilenmelerini bir senteze yoğurmayı bilmiştir. Selçuklular ile Bizanslıların günlük yaşama biçiminde kerevet ortaktır.

Bursa’daki Darüttıp (1399), Edirne’deki Cüzzamhane (1421-1451), Edirne Bimaristanı (1458), Fatih Darüşşifası (1470), Üsküdar Cüzzamhanesi (1514), Hafsa Sultan Hastanesi (1539), Süleymaniye Darüşşifası (1555), Nuruhan Sultan’ın Üsküdar Toptaşı Bimarhanesi (1583), Yeni SarayHastalar  Dairesi (1772), Eski Saray Hastalar Dairesi (1769) gibi sayısız sağlık kurumu yaptılar. 19.yy’da inşa edilen Gureba Hastanesi (1843) bugün de çalışmaktadır Konya Darüşşifası bir Selçuklu hastanesidir.

İstanbul’daki bağımsız yapı olarak en eski kitaplık Divanyolu’ndaki Köprülü Kitaplığı’dır. Divanyolu’nda, II. Mahmut Türbesi’nin karşısındadır. İstanbul’daki el yazması kitaplıkların en önemlilerindendir. Köprülü Mehmet Paşa’nın oğlu Fazıl Ahmet Paşa (1635-1676) kurmuştur. 1678’de Fazıl Mustafa Paşa vakfiyesini tamamlamıştır. Bu kitaplıkta, ödünç verme işlemine belirli koşullar getirilmiştir. Buradaki bazı uygulamalar da öteki kitaplıklara örneklik etmiştir. 2000 üzerinde kitapla kurulmuştur. Bugün Türkçe, Arapça, Farsça 2775 yazma, 1.058 basma yapıt içermektedir.

Anadolu’da eğitimin mimarlık alanına yansımasını Antik Çağ kentlerinden biliyoruz. O çağda bu kurumlara gymnasion deniliyordu. Başlangıçta beden eğitimi alanıydılar. Güreş, pankreas, boks, koşu yerleri vardı. MÖ 4.yy’a dek kent dışındaydılar. Kent dışlarında ve kentlerde yapılmışlardır. Kent dışlarında yapılan gymnasionlar, bayram ve törenler için kullanıldıklarından kent içindekilere oranla daha büyük; kentlilere hizmet veren kent gymnasionları ise daha küçük ölçekliydiler. Kentin içinde yapılan gymnasionlar stoalarla çevrelendiler. Özellikle Helenistik Dönem’de kentin ayrılmaz parçası oldular. Bu stoalarda gezeneğin gerisinde soyunma, giysi, yağlanma, yıkanma, derslik, bekleme için odalar bulunuyordu. Derslikte; müzik, yazım (edebiyat) felsefe dersleri, tartışmaları yapılıyordu. Gymnasionlarda genelde bir yönetici, öğretmenler, eğitmenler, bulunurdu. Sard Gymnasionu Anadolu’nun önemli gymnasionlarından biridir.

Osmanlılar, birçok konuda olduğu gibi Selçuklu medrese geleneğini sürdürmüşlerdir. İlk Osmanlı Medresesi 1331’de Orhan Gazi tarafından kurulmuştur. 1357’de İznik’te İskender Paşa Medresesi kurulmuştur. Bursa’da Orhan Gazi, Murad Hüdavendigar, Yıldırım Bayezıt, I. Mehmet Çelebi ve II. Murat medreseler yaptırmışlardır.

Günümüzden yaklaşık dört bin yıl öncesinde (MÖ 3. bin yılın sonlarında) Kuzey Mezopotamyalı, Asurlu tecimenler (tüccarlar) Anadolu’yla tecim (ticaret) ilişkisine girdiler. Anadolu, Mezopotamya uygarlığına açıldı. Örneğin yazıyı Anadolu’ya Asurlular getirdiler. Böylece Anadolu, tarih çağlarına girdi denilebilir. Asur-Anadolu ilişkisi bir tecim ağına dönüştü. Kayseri’nin 21 km kuzeydoğusundaki Kültepe (Kaniş) bu ağın özeğiydi, başkentiydi. 21 m yüksekliğindeki Kültepe höyüğünde, 1948’de Prof.Dr. Tahsin Özgüç başkanlığında başlıyan kazılarla Kaniş kenti ile onun çevresindeki Karum (alış-veriş alanı) ortaya çıkarıldı. Burada dükkanlar, belgelikler (arşivler), işlikler (atölyeler), depolar, evler vardı. Belgeliklerde bulunan çivi yazılı tabletlerden döneme değgin pek çok bilgi edinildi.

İlk olarak Yunan tarihçisi Herodotos’un sözünü ettiği Kral Yolu, Batı Anadolu’da, Salihli kasabası yakınlarındaki Sardes kentinden başlamaktaydı. Anadolu’yu baştan başa kateden bu yol, Pers İmparatorluğu’nun merkezi Susa’ya ulaşıyordu. Herodotos bu yoldan söz etmekle birlikte, yolun izlediği güzergâh hakkında ayrıntılı bilgi vermemektedir. Lydia Krallığı’nın yıkılışından sonra (MÖ 546) Anadolu, Kyros’un egemenliğine girerek Pers İmparatorluğu’nun bir parçası hâline gelmiştir.

Roma Eyaleti Asia’da: Pergamum (Bergama), Smyrna (İzmir), Laodikeia (Pamukkale), Apameia (Dinar), Dorylaion (Eskişehir), Amorium (Emirdağ / Hisar Köyü) gibi Antik yerleşimler vardır. Nicea (İznik) Bithynia Eyaletine bağlıdır.

Avrupa’daki Hristiyan devletler, İslamları yenmek, Bizanslıları bertaraf etmek ve Batıya doğru ilerleyen Türkleri durdurmak amacıyla güçlerini birleştirdiler ve 1095 tarihinden başlayarak, yaklaşık 200 yıllık bir süre içinde, Orta Doğu’ya 8 sefer düzenlediler. I.Haçlı Seferi sonunda, Suriye bölgesinde, Urfa Kontluğu, Antakya Prensliği, Kudüs Krallığı ve Trablus Kontluğu gibi küçük şehir devletleri kuruldu. Aynı tarihlerde Toroslara sığınmış olan Ermeni Beyleri de Kilikya’da Ermeni Krallığı’nı kurdular.

Sultan I. Alâaddin Keykubad’ın ölümünden sonra tahta geçen Sultan II.Gıyaseddin Keyhusrev Dönemi’nde (1237-1246), Selçuklu ordularının Kösedağ Savaşı’nda (1243) Moğol ordularına yenilmesi, ülkenin istikrarını bozan iki önemli etkenden biri oldu.

Orta Çağ’da Anadolu, coğraŞ konumu nedeniyle, Avrupa ve Akdeniz ülkeleri ile Asya ve Uzak Doğu arasındaki ticaret traŞğinde bir köprü görevi görmüştür. Bütün Orta Çağ boyunca canlılığını koruyan bu ticarette, yolcuların beraberlerinde taşıdıkları kıymetli mallarla birlikte, güven içinde konaklayabilecekleri yapılara ihtiyaç duyulacağı açıktır. Bu nedenle, tüccar kaŞlesinden oluşan bir kervanın, bir günde yaklaşık 30-40km yol alabileceği gerçeğinden hareket edilerek, bu uzaklığı aşmayan aralıklarla konaklama yapıları inşa edilmiştir. Ancak yolcu traŞğinin yoğun olduğu yollarda, daha kısa aralıklarla hanlar inşa edildiği de görülmektedir.

Karatay Hanı’nın 1247 tarihli vakŞyesine göre kervansaraylarda görevli memurlar şunlardır: Mütevelli, Müşrif ve Nazır; Muzif (Hancı); Havayic Memuru; Baytar; Atlı; İmam ve Müezzin. Katip bunlardan birisi değildir.

Kayseri-Malatya yolu üzerindeki Karatay Hanı’nın 1247 tarihli vakfiyesinde, handaki görevlilerin adları ve görevleri sayılmaktadır. Tarihi kaynaklar, bu handan söz ederken, “handa yolcuların sosyal statülerine uygun bir şekilde misafir edildiklerini; hanın gelir ve masraflarını kontrol etmek için özel memurlar ve kâtipler bulunduğunu” kaydetmektedirler. Zengin vakıfları bulunan Karatay Hanı’nın vakfiyesi, günümüze ulaşabilen nadir kervansaray vakfiyelerindendir.

Bizans Dönemi’nde, Ksenodokeion kelimesi Ksenon (hastane) kelimesi ile eş anlamlı olarak kullanılmıştır. Bir toplumsal yapı türü olan ksenodokeionlar, gezginler, fakirler ve hastalara hizmet veren misafirhanelerdi. Ksenodokeion ve Ksenonlar, devlet veya kiliseye bağlı kurumlar, hatta özel kişiler tarafından inşa ettirilmekte; bazen bu yapılara tahsis edilmiş mülklerin gelirleri ile desteklenmekteydi. Bizans İmparatorlarından çoğu, başkentte misafirhaneler inşa ettirmişlerdir. Ancak Anadolu’da, genellikle bir manastıra bağlı olan ksenodokeionlardan hiçbiri günümüze ulaşamamıştır. Kaldı ki bilinen ksenodokeion örneklerinden hiçbirinin, Anadolu Selçuklu hanları ile plan bakımından bir benzerliğinin bulunmadığı görülmektedir.

Selçuklu hanları avlulu ve avlusuz hanlar olmak üzere iki ana grupta incelenebilmektedir. Avlulu hanların çoğunda, önce kapalı kısmın, yani ahırın inşa edildiği, ahıra bitişik avlunun ise sonradan tamamlandığı anlaşılmaktadır.

Bugün ülkemizin Trakya ve Anadolu topraklarında, kısmen veya tamamen günümüze ulaşabilmiş çok sayıda menzil külliyesi vardır. Tekirdağ’da Rüstem Paşa Külliyesi (1553), Lüleburgaz’da Sokollu Mehmed Paşa Külliyesi (1569), Silivri’de Pir Mehmed Paşa Külliye’si (1530-31) vd. Trakya’da inşa edilmiş önemli külliyelerdir. Anadolu’da, özellikle sağ kol üzerinde yer alan ve hem tüccarlara hem de hacca gidenlere hizmet veren, İzmit Pertev Paşa Külliyesi (1579), Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi (1523-29), Eskişehir Kurşunlu Külliye (16. yüzyılın ilk çeyreği), Karapınar II. Selim Külliyesi (1569-70), Ilgın Lala Mustafa Paşa Külliyesi (1584), Ulukışla Öküz Mehmed Paşa Külliyesi (1616), Payas Sokollu Mehmed Paşa Külliyesi (1574-75) önemli yapı topluluklarıdır. Edirne Selimiye Külliyesi bunlardan birisi değildir.

I. Teodosios’un 439’da inşa ettirdiği kara surları Tekfur Sarayı ve Anemos Zindanı’nı içine alan küçük yerleşim sitesini çevreleyen surlarla birleştirilerek, daha sonra devamla Haliç’e uzanmıştır. Kara surları tamamlandıktan sonra, Constantinus Surları ile aynı zamanda inşa edilmiş olan deniz surlarını da gerek Haliç gerekse Marmara kıyılarında tamamlamak zorunluluğu doğmuştur. Kara surlarının kuzey ucunda İmparator Herakleios’un yaptırdığı surun önüne, daha sonra 813 yılında V. Leon ikinci bir sur inşa ettirecek, nihayet Teofilos ek bir surla bu bölümü tamamlayacaktır.

Surların hangi tarihte yapıldığı tam olarak bilinememektedir. Surla kuşatılmış kentin doğusunda bulunan içkalenin bulunduğu yerde Hurriler zamanında bir kale yapıldığı kabul edilmektedir. MS 349 yılında Roma İmparatoru II. Constantinus zamanında kent surlarla çevrilmiştir. Bu surlar, bugünkü kentin yaklaşık doğu yarısını kuşatıyordu. 362 yılında Romalılarla Sasaniler arasında yapılan anlaşma sonucu, birçok kale Sasanilere bırakıldı.

Surlarla kuşatılmış kentin dört yöne açılan dört kapısı vardır: Kuzeydeki Dağ Kapısı (Harput Kapısı), batıdaki Urfa Kapısı (Rum Kapısı), güneydeki Mardin Kapısı (Tell Kapısı), doğudaki Yeni Kapı (Su veya Dicle Kapısı). Bu kapıların iki yanında yer alan kulelerle batı kesimindeki kuleler diğerlerine göre daha büyük ve güçlüdür. Diğer taraftan, surların batı ucundaki Ulu Beden Kulesi ile onun 150 m kadar güneyinde bulunan Yedi Kardeş Kulesi Türk savunma mimarlığının en güzel örnekleri olarak kabul edilir.

İstanbul’da bulunduğu semte de adını veren Rumeli Hisarı, Boğaz’ın 780 m olan en dar yerindeki Avrupa yakasında konumlanmıştır. Tam karşısında Anadolu Hisarı bulunmakta günümüzde Fatih Sultan Mehmet Köprüsü, tam üstünden geçmektedir. Rumeli Hisarı İstanbul’un fethi hazırlıkları sırasında Boğaz’ın kontrolunu sağlamak amacıyla Fatih Sultan Mehmet tarafından yaptırılmıştır. Tarihsel kaynaklar, 1452 Mart ayında yapımına başlanan hisarın dört ay içinde tamamlandığını belirtmektedir. Kalenin büyüklüğü ve biçimi Fatih Sultan Mehmet tarafından belirlenmiştir. Fatih, yapımı sırasında kaleyi sürekli kontrol etmiştir.