TÜRKİYE'NİN KÜLTÜREL MİRASI I

Bazilikalar Erken Hristiyanlık Çağı ve Bizans Dönemi’nde yaygın olarak görülen bir plan tipidir. Roma Dönemi’nin kamusal işlev taşıyan bu yapıları Hristiyanlığın kabul edilmesiyle birlikte inşa edilen ilk kiliselerin plan tipini oluşturmuştur. Mekânları sütun ya da paye dizileri ile neflere ayrılmış, uzunlamasına dikdörtgen
planlı bazilikaların erken tarihli örnekleri ahşap çatılıdır. Bu tip yapılarda orta nef geniş ve yüksek biçimlendirilmiş, yanlarına birer ya da ikişer yan nef eklenmiştir. Doğuda ise bir apsisle sonlanan orta nefin batısından mekâna giriş sağlanır. Erken Bizans Dönemi mimarisinde bazilikalar kendi içinde farklı çeşitlemelerle karşımıza çıkarlar.

Ahşap Örtülü (Helenistik) Bazilika: 
Tonoz Örtülü Bazilika:

Kubbeli Bazilika: 
Transeptli Bazilika:

Ahşap Direkliler: Türk cami mimarisinde çok ayaklı Kufe tipli cami plan şemaları, kârgir camilerden ziyade ahşap direk ve tavanlı camilerde görülürler. Ahşap direkli Selçuklu camilerinin en tanınmışlarını, Konya Lârende Sahip Ata Camii (1258), Sivrihisar Ulu (1274) Camii ve Ankara Arslanhane Camii (13.yy) gibi büyük boyutlu yapılar oluşturmaktadır.

Osmanlı Devleti’nde eğitimin ilk basamağını oluşturan sıbyan mekteplerinde Kur’an okutulur ve namazla ilgili bilgiler öğretilirdi. Sıbyan mektepleri külliye yapıları içinde yer almışlar ve mahallelerde sokak köşelerine inşa edilmişlerdir. Genellikle tek dershaneleri bulunan sıbyan mekteplerinin iki derslikli
olanlarına büyük külliyelerde rastlanmaktadır.

En seçkin anıtları Boğazköy’de karşımıza çıkan Hititler, diğer İlkçağ toplumları gibi çok tanrılı bir dine sahipti. Tanrıları, Hurri, Hatti, Hint-Avrupa, Luvi, Kuzey Mezopotamya, Kuzey Suriye hatta îndo Ari ırktan oluşan değişik kökenlere sahiptir. Bu oluşumdaki temel amaç Hititlerin içinde yer alan ve farklı etnik kökenlere sahip halkı aslında tek bir çatı altında toplamaktır. Bilinçli olarak devlet tarafından oluşturulan tanrılar, günümüzde Boğazköy yakınlarındaki Yazılıkaya Açık Hava Tapınağı'ndaki kaya kabartmalarında tasvir edilmişlerdir. Hurri kökenli Gökyüzü ve Fırtına tanrısı Teşup bu tanrıların başında
yer almaktadır. Doğru cevap E'dir.

Hititlerde tapınaklar ayrıca, ekonomik merkezlerdi. Günümüze ulaşan arkeolojik veriler tapınakların tahıl deposu olarak da kullanıldığını gösterir. Bu tapınaklardan en önemlilerini başkentleri Hattuşa (Boğazköy)’da bulunan Büyük Tapınak ile Boğazköy’ün 2 km kuzeydoğusunda yer alan ve MÖ 13. yüzyıla ait Yazılı Kaya Açık Hava Tapınağı oluşturur. Özellikle Yazılıkaya’nın, kent tapınakları yapılana kadar Hititlerin en önemli
kutsal alanı olduğu bilinir. Doğru cevap B'dir.

Hititler ibadet için tapınaklar yapmışlar ve burayı Tanrı’nın evi olarak kabul etmişlerdir. Genellikle dikdörtgen bir avlu çevresinde sıralanmış dar ve uzun odalardan oluşan tapınakların aynı zamanda devlet arşivi ve yönetim binaları içerdiği de bilinmektedir. Tapınakların en önemli bölümü olan ve anıtsal girişi ile avlunun ortasında yer alan kutsal odanın içine tanrı heykelleri konulurdu.

Günümüze gelen örnekleri çok iyi korunmamış olmakla birlikte Yukarı Anzaf, Toprakkale, Çavuştepe, Ayanis, Kayalıdere, Altıntepe gibi Urartu yerleşimlerinde tespit edilmektedir. Doğru cevap C'dir.

Frig uygarlığının inanç sistemi için öne çıkan figür "Matar" (Ana) olarak tanımlanan Ana Tanrıça’dır. Doğru cevap B'dir.

Mezarlar toplumsal konuma göre farklı büyüklük ve gösterişte olabiliyordu. Doğal olarak krallar için inşa edilen anıtsal mezarlar, tümülüsler görkemli örneklerdi. Seçkin sınıf için yapılan mezarlarda ölüler, taş odalar içindeki sedirlere yatırılarak gömü yapılıyor ve tıpkı Friglerin yaptıkları gibi toprak yığılarak yapay bir tepe (tümülüs) meydana getiriyorlardı. Mezar sahibinin makamına paralel olarak tepe yüksekliği belirleniyordu. Lidya tümülüsleri arasında en ihtişamlısı kral Alyattes'e aittir.

Plan şeması olarak bakıldığında Yunan tapınakları tanrı heykelinin yer aldığı tek bir hacim (cella), önünde yan duvarlar (ante) arasında bir giriş kısmından (pronaos) oluşur. Farklı çeşitlemeleri olan tapınak tipleri Anadolu’da ve Ege bölgesindeki “Megaron” olarak adlandırılan bir yapı tipinden gelişmiştir (Kuban 2005:34). Doğru cevap E'dir.

Çok tanrılı inanca sahip olan Roma döneminde çok farklı mezar tipleri görülür. Mezar çeşitliliğinin temel nedeni insanların sahip oldukları sosyal statülere göre gömülmeleriydi. Bu nedenle zenginler büyük ve gösterişli mezarları tercih ederlerdi. Dönemin mezar yapıları arasında anıt mezarlar önemli bir yer tutar. Özellikle ölümden sonra yaşamın sürdüğüne olan inanç anıt mezarların inşa edilmesinde rol oynamıştır. “Tapınak Modelli Anıt Mezarlar” olarak adlandırılan türdeki örneklerde ölen kişinin hayatına ilişkin sahneler kabartma olarak veya duvar resimleriyle anlatılmıştır. Bu tipte mezarların Anadolu’daki örnekleri arasında Side Antik Kenti’ndeki mezar, Pergamon (Bergama) yakınlarındaki Niyazi Tepe anıt mezarları sayılabilir. Roma gömü geleneğinde yer alan bir diğer mezar tipi kaya mezarlarıdır. Doğal kaya kütlesine oyularak yapılan bu mezarlar arasında tapınak ön cephesine sahip örnekler de yer alır. Doğru cevap D'dir.

Bizans mimarisinde kilise veya mezar yapısı gibi dini yapıların içten ve dıştan haç planını yansıtacak şekilde biçimlendirildiği plan tipine serbest haç planlı yapılar denir

Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemi’nde, toplumun ihtiyacına cevap verecek biçimde genellikle ana yapısını caminin oluşturduğu değişik işlevli birden fazla yapıdan oluşan yapı toplulukları ve külliyeler inşa edilmiştir. Saltukluların kervansaray ve türbeden oluşan Tercan Mama Hatun Külliyesi, Danişmendlilerin Kayseri Kölük Camii ve Medresesi, Kayseri Hacı Kılıç Camii ve Medresesi, Mengüceklilerin Divriği’deki cami, şifahane ve türbeden oluşan külliyesi, Artukluların Mardin Emineddin ve Necmeddin Külliyeleri ile ana yapısını medresenin oluşturduğu mescit ve türbenin de yer aldığı Sultan İsa (Zinciriye) Külliyesi, Anadolu Selçuklularının cami-türbe birlikteliği sunan Konya Alâeddin Camii’nin çevresinde gelişen yapı topluğu, Kayseri’deki cami, medrese, çifte hamam ve türbeden oluşan Kayseri Huand Hatun Külliyesi; Saruhanoğullarının Manisa’daki cami, medrese, mevlevihane, hamam, çeşme ve türbeden oluşan İshak Bey Külliyesidir. Doğru cevap A'dır.