TÜRKİYE'NİN KÜLTÜREL MİRASI I

Kentin bulunduğu coğrafya ve topografya evleri biçimlendirir. Kentin geçmişi, kent dokusundan evlerin biçimine, büyüklüğüne, yapım yöntemlerine kadar etkilidir. Bu süre içinde yaşanan değişiklikler evin tasarımını etkiler. Kültür alış verişinin çok yoğun olduğu, özellikle ticaret yolları üzerindeki kentler, değişime açıktır. İklim, evi biçimlendiren ögelerden biridir ancak, tek başına etkili değildir. Eğer o yöre belirli bir kültür bölgesinin etkisi altındaysa gelenekler diğer biçimleyici etkenlerden daha ağır basar. Yöresel malzeme evin yapım biçimini etkiler. Önemli kültür merkezlerine olan yakınlık yine mimarlığı etkisi altına alır. Tarım, hayvancılık gibi üretim biçimleri de evi şekillendirir. Yaşam biçimi, toplumsal yaşam, din ve ekonomi biçim üzerinde ağırlığını hissettirir. Alınan dış etkilerin süresi yine ev kültürünü belirleyen faktörler içindedir.

En sıcak aylar temmuz, ağustos, en soğuk aylar ocak, şubat, marttır. Sıcaklık değişimleri ortalama max. +40 ⁰C ile ortalama min. -10 ⁰C arasındadır. En çok yağış ocak, şubat ve haziran aylarında düşer. Ortalama nem oranı %60 dır. Hakim rüzgârlar sırasıyla batı, güneybatı, güneydoğu, kuzeybatıdan eser. Şehir bölgesi soğuk rüzgârlardan korunmak için vadi içine yerleşmiştir. Ancak yazları burası çok sıcak olduğundan Safranbolulular yazın daha yüksekte bir yayla niteliğinde olan Bağlar bölgesine göç ederler. Bölge ikinci derece deprem alanı içindedir. Yapı malzemesi olarak taş, çevredeki kalker yataklarından gelir. Ahşap, evlerin ana çatkısını oluşturur. Çevre ormanlık olduğundan çam ve köknar ağaçları iyi bir yapı malzemesi sağlar.

Safranbolu’da her ailenin kışlık ve yazlık iki evinin bulunması, hatta yazlık evlerin daha geniş bahçeler içinde yer almaları, kışlık evlerden daha büyük olmaları ve ailelerin daha çok ticaret ile uğraşmaları zenginlik işaretidir. Bu refahın nereden geldiği incelendiğinde, şu başlıklar görülür: Ailelerin kent dışında geniş tarlaları vardır. Ancak kendileri ekip biçmez ortakçılara verirler. Geleneksel yaşama biçiminin gereği olan kapalı ekonomide evler kendi yiyeceklerini kendileri üretir.
Yazlık evin geniş bahçelerinde her tür sebze ve meyve, hem taze olarak tüketilmek hem de işlenerek kışın kullanılmak amacıyla üretilir. Bu sistemde evin yiyecek masrafları çok azalmış olur. Diğer üretim kaynakları içinde en önemlisi dericilik ve yemeniciliktir. Bunların dışında küçük el sanatları çarşı bölgesinde yer alır. Ticaret, hem toptan hem perakende olarak yapılır. Hayvancılık, kerestecilik, yemenicilik, safran toptan uğraşlar içindedir. İthal malların kent içinde ve çevre pazarlarda satılması ayrı bir gelir kaynağıdır. Ticaret ve üretimin kent içinde yer alması kendine has bölgeler ve pazarlar içinde olur.

Kışlık ve yazlık yaşama biçimi doğayla uyum içindedir. Kışları vadi içinde korunmuş olan insanlar baharın başlamasıyla Bağlar bölgesine taşınırlar.  Safranbolu’da geleneksel yaşam biçiminde aile içinde yaşlılar, çocuklar ve eşleri kalmamış aile bireyleri güvencededir. Aile düzeninde yazılmamış hakları ve güvenceleri vardır. Böylece hem ekonomik hem de toplumsal bakımdan önemli
bir sorun çözülmüştür. Aile yaşamının dışa kapalı olması gerçekte evi de sokağa kapamıştır. Evlerin alt katlarının yüksek, duvarları penceresizdir. Bahçe duvarları da yine yüksektir.

Türk evinin esas yapım sistemi ahşap çatkıdır. Türk evinde alt kat taş duvarlı ve yer yer ahşap direklidir. Alt kat yolun biçimine uyar. Alt katta oturulmaz, depo, kiler, hayvan barınağı, işlikler buradadır. Evin esas planı üst katta oluşur. Üst katlar dik açılı bir düzen gösterir. Bu düzeni sağlamak amacıyla çıkmalar yapılmıştır. Alt ve üst kat arasında bulunan ara katların tavanları, daha çok günlük çalışma alanı ve kışlık kat olduklarından daha alçaktır. Üst kat da çıkmalarla hareketlenebilir. Tavanı daha yüksektir. Başoda denilen selamlık odası bu katta bulunduğundan çoğunlukla hem ahşap bezemeli hem de resimli, nakışlı duvar resimleri vardır. Çatısı dört yana eğimlidir. Plan tipi olarak erken örneklerde odaların önünde üstü kapalı bir açık sofa bulunur. Daha sonraları bu sofaların kapandığı ve evin ortasına geldiği görülür.

Kapı kanatları üç veya dört düşey tahtanın içeriden üç yatay kuşakla tutturulmasıyla oluşur. Kabara başlı büyük çiviler bu bağlantıyı sağlar. Kapının kasaya bağlandığı menteşeler güllap denilen geleneksel bir türdür.Kapının açıldığı alan hayat adını alır. Merdivenin başladığı yer pabuçluk’tur. Hayatın bir ya da iki yanı bahçeye bakar. Burada üst katı taşıyan dikmeler yerden 60-80 cm yükselmiş bir taş duvarın üstüne otururlar. İki direk arasına kor denir ve bahna adı verilen duvar üstüne kışlık odunlar dizilir. Bahnadan tavana kadar olan boşluğun dış yüzünde düşey veya çapraz giliste denilen kafesler bulunur.

Safranbolu’da muşabak (Arapça müşebbek’ten) denilen kafesler sokağa kadınların görünmeden bakmasını sağlayan ögelerdir. Cumhuriyet’ten sonra çoğu sökülüp atıldığından bugüne çok az örnek kalmıştır. Daha çok Şehir evlerinde görülür çünkü Bağlar’da ev bahçe içinde kaldığından kafesin bir işlevi kalmamıştır.

UNESCO tarafından 1975 yılı, Avrupa Mimarlık Mirası Yılı ilan edildi ve Türkiye ilk
kez bu etkinliği Safranbolu’da uyguladı. Safranbolu evlerinin önemi, güzelliği ve korunması konuşulur oldu. Bu etkinlikler her yıl Safranbolu Haftası olarak onlarca yıl kutlandı. Safranbolu’nun koruma imar planı yapıldı. Her ne kadar bu planda korumayla ilgili pek çok madde varsa da Bağlar’daki parsel büyüklüğünün küçük tutulması sanki geri kalan parselin satılmasıyla eski evin korunacağı düşüncesine
dayanıyorsa da her eski evin yanında yeni bir ev hatta yeni bir apartman yapılınca neyin korunduğu ana fikri kayboldu. Birtakım kişiler hem Safranbolu aşkıyla hem de bir hizmet verdiklerini düşünerek bazı büyük evleri satın aldılar ve onları otele ve lokantaya çevirdiler. Bu sırada özellikle alt katlar otelin mutfak,
yemekhane alanı olarak kullanılınca Safranbolu evinin en önemli mekânı olan alt kat düzeni kayboldu. Hatta çoğu kez üst katların düzeninde de değişiklikler yapılarak sofanın bazı bölümleri odaya çevrilerek oda sayısı arttırılmaya çalışıldı. Turizm sayesinde pek çok yapı onarım gördü, işlev kazandı ama ortamı ticaret kokusu sardı. Her yerde ilanlar, panolar, olur olmaz hediyelik eşya satan dükkânlar ortaya çıktı. Diğer yandan araçlar ve hatta yayalar için kolaylık olsun diye taş kaldırımlı sokaklar asfalt veya parke taşıyla kaplandı. Yine araçlar için dar geldiği gerekçesiyle yollar genişletildi. Yüksek bahçe duvarları yıkıldı yerine alçak bir duvar üstünde demir bir parmaklık yer alıyordu. Sokaklar bu duruma gelince arkasındaki evler artık geleneksel dokunun bir parçası olamazdı. Kent nüfusu artınca şebeke suyu yetersiz kaldı. Kolay bir çare olarak Bağlar’daki bahçeleri sulayan su şehir suyuna katıldı, bahçeler susuz kaldı, ağaçlar kurumaya başladı. Bu durum Bağlar’ın önemini tekrar yitirmesine neden oldu.

Taş duvar metrede bir sıra ince bir tahta veya çamın sar deniler kabuk altındaki kısmı 15 cm eninde üç sıra serilerek takviye edilir. Genellikle evin ortasından geçen duvara önem verilir. Çünkü çatı yükü bu duvara verilir. Taş duvarın olmadığı yerlerde ahşap dikmeler yukarıdaki ahşap duvarı taşır. Zemin kat duvarı yatay olarak ahşap bir tabanla çevrilir. Bunun üzerine döşeme kirişleri yerleştirilir. Onun üzerine de üst katın dikmeleri oturtulur. Çatma denilen bu sistemde birleştirmeler için geçme detayları basittir. Çatma için kullanılan ağaç yöresel köknar ağacıdır. Çatma tekniği oldukça gelişmiştir. Köşelerde yanlamalar depreme karşı konulmuşlardır. Eski çatma tekniğinde daha kalın ağaçlar daha seyrek olarak konulmuşken, daha yeni yapılarda daha ince ve daha sık elemanlar ve daha çok yanlamalar izlenir. Eski evlerde dikmelerin üst tabanlara birleştiği yerde özenle yontulmuş başlıklar vardır. Başlıklar yükün tabandan dikmeye iletilmesini rahatlatır. Ana dikmeler daha kalın ve başlıklıdır. Ara dikmeler daha ince olur. Pencere ve kapıların iki yanına mutlaka ara dikmeler konur. Üst taban üzerine yine döşeme kirişleri oturtulur çatma bu şekilde yükselir. Çatma araları çoğunlukla kerpiçle doldurulur. Bu amaçla daha ince kerpiç dökülür. Çatılar oturtma yöntemiyle yapılmıştır. Evin çatma aralarının dolgusu yapıldıktan, döşemesi, tavanı, pencere, kapıları takıldıktan sonra dış ve iç sıvası yapılır.

Kentin bulunduğu coğrafya ve topografya evleri biçimlendirir. Kentin geçmişi, kent dokusundan evlerin
biçimine, büyüklüğüne, yapım yöntemlerine kadar etkilidir. Bu süre içinde yaşanan değişiklikler evin
tasarımını etkiler. Kültür alış verişinin çok yoğun olduğu, özellikle ticaret yolları üzerindeki kentler,
değişime açıktır. İklim, evi biçimlendiren ögelerden biridir ancak, tek başına etkili değildir. Eğer o yöre
belirli bir kültür bölgesinin etkisi altındaysa gelenekler diğer biçimleyici etkenlerden daha ağır basar.
Yöresel malzeme evin yapım biçimini etkiler. Önemli kültür merkezlerine olan yakınlık yine mimarlığı
etkisi altına alır. Tarım, hayvancılık gibi üretim biçimleri de evi şekillendirir. Yaşam biçimi, toplumsal
yaşam, din ve ekonomi biçim üzerinde ağırlığını hissettirir. Alınan dış etkilerin süresi yine ev kültürünü
belirleyen faktörler içindedir. Safranbolu evini oluşturan etkenler: Coğrafya, Tarih, Ekonomi ve Yaşam biçimidir.

Sokaklar genellikle iki yanı yüklü bir atın geçmesine uygun genişlikte yapılmıştır. Bu engebeli arazide at veya öküz arabası pek görülmez. Sokaklar, Arnavut kaldırımı denilen tarzda taş kaplamalıdır. Önce yolun orta ekseni belirlenmiş ve bu eksenin iki yanına büyük taşlar iki sıra döşenmiştir. Daha sonra daha küçük taşlarla bütün yol kaplanır. Yolun ortası kenarlarından daha alçaktır. Böylece yağmur suyu ortadan akar, kapılardan içeri girmez. Sokakların iki yanında yaya kaldırımı da yoktur çünkü otomobil olmadığından sokaklar sadece yayalar içindir. Sokakların iki yanında ev veya bahçe duvarları bulunduğundan dar sokaklar iki yanındaki duvarlarla beraber algılandığında daha geniş görünürler. Sokakların köşe başları dönüşü rahatlatmak için pahlanmıştır. Bağlardaki yollar biraz daha düzdür. Bahçeleri sulayan suyun arkları sokağın bir kenarında yer alır. Bazı yol ağızlarında komşuların ortaklaşa kullandıkları dibek taşları vardır. Bahçe duvarından sokağa taşan dallar yolu gölgeler. Çıkmaz sokaklara Bağlar’da daha çok rastlanır.

Anadolu’nun batı yarısından Balkanlara kadar geniş bir coğrafyada izleyebildiğimiz ev biçimine Safranbolu’da da rastlanmaktadır. Osmanlı coğrafyası ve tarihi içinde görülen bu eve "Türk evi" denilmektedir. Gerçekten kendine özgü olan bu ev, Osmanlının gittiği pek çok yerde beğenilerek yerel halk tarafından da uygulanmıştır. Ancak, ev geleneği çok güçlü olan Anadolu iklim ve yaşam biçiminden farklılık gösteren Mısır, Yemen, Doğu ve Güneydoğu Anadolu ile Akdeniz kıyı ve adalarında yaygın olmasa da en azından Türk yöneticilerin uyguladığı bir ev tipi olarak Türk evine rastlanabilmektedir. Türk evinin ana yapım sistemi ahşaptır.

Türk evinin esas yapım sistemi ahşap çatkıdır. Günümüze gelen örnekler, bu özelliğin 17. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar devam ettiğini göstermektedir. Türk evinde alt kat taş duvarlı ve yer yer ahşap direklidir. Alt kat yolun biçimine uyar. Alt katta oturulmaz, depo, kiler, hayvan barınağı, işlikler buradadır. Evin esas planı üst katta oluşur. Üst katlar dik açılı bir düzen gösterir. Bu düzeni sağlamak amacıyla çıkmalar yapılmıştır. Alt ve üst kat arasında bulunan ara katların tavanları, daha çok günlük çalışma alanı ve kışlık kat olduklarından daha alçaktır. Üst kat da çıkmalarla hareketlenebilir. Tavanı daha yüksektir. Başoda denilen selamlık odası bu katta bulunduğundan çoğunlukla hem ahşap bezemeli hem de resimli, nakışlı duvar resimleri vardır. Çatısı dört yana eğimlidir. Plan tipi olarak erken örneklerde odaların önünde üstü kapalı bir açık sofa bulunur. Daha sonraları bu sofaların kapandığı ve evin ortasına geldiği görülür.

Safranbolu’da her odada bir ocak vardır. Bu ocak her zaman yanmasa da gerektiğinde işlevini görmeye hazırdır. Safranbolu’da üç tip ocak izliyoruz: Külâhlı Ocaklar, Oymalı Ocaklar, Çiçeklikli Ocaklar.

Kapının açıldığı alan hayat adını alır. Zemini toprak, ender olarak da taş kaplı olabilmektedir. Toprak zemin saman ve suyla sertleştirilmiştir. Hayat sadece bir çalışma alanıdır, bu katta oturulmaz. Hayattan bir merdivenle üst kata çıkılır. Merdivenin başladığı yer pabuçluk’tur. Burada ayakkabılar çıkarılır. Hayatın bir ya da iki yanı bahçeye bakar. Burada üst katı taşıyan dikmeler yerden 60-80 cm yükselmiş bir taş duvarın üstüne otururlar. İki direk arasına kor denir ve bahna adı verilen duvar üstüne kışlık odunlar dizilir. Bahnadan tavana kadar olan boşluğun dış yüzünde düşey veya çapraz giliste denilen kafesler bulunur. Yazın alınan odunlar bahna üzerinde kafeslerden geçen havayla kururlar. Hatta bu hava akımını kolaylaştırmak için odunlar iki açıda kesilerek sivri ucu dışa doğru dizilirler

Hayattan çıkan merdiven üst katın sofasına ulaşır. Sofaya çardak denir. Sofa evin köşesinde veya ortasında olabilir. Sofa odalar arası bir ulaşım alanı olduğu kadar, içinde veya eyvanlarında ailenin oturduğu bir toplantı yeridir. Pencere önündeki sedirler rahat bir oturma alanı olduğu kadar ara sıra kısa uykular için de uygundur. Çıkma yapan eyvanlar, sokak manzarasına hakimdir. Böylece kadınlar mahalledeki sosyal etkinliklerden haberdar olur, gerekirse kafesli pencerenin arkasından sokaktakilerle konuşur ve bilgi alış verişinde bulunurlar. Sofadan ayrıca helaya da ulaşılabilir.

Yemek her odada ve sofada yenilebilir. Aile yemeğini mutfakta yer. Kalabalık olduğu zaman sofaya da yemek düzeneği kurulabilir. Yemek yerde yenir. Önce yere bir sofra bezi serilir üzerine tahtadan daire biçimli bir ayaklı tabla veya ayakcak üzerinde bir bakır sini konulabilir. Tabla veya sini üzerine bir örtü serilmez. Sofra çevresine minderler konulur; ya herkese peşkir verilir veya uzun bir peşkir sofrayı çevreler. Çorba, pilav ve hoşaf için kaşık kullanılır. Yemeklerde çatal ve bıçak kullanılmaz, yemek tek kaptan elle yenir. Yabancı misafirler için eğer harem ve selamlıklı bir ev düzeni varsa ya servisi evin genç erkekleri yapar veya dönme dolap denilen döner bir dolabın raşarına konan yemekler haremden selamlığa ulaştırılır. Böylece kadın yabancı erkeğe görünmemiş olur. Misafir yemeklerinde de kadınlar ve erkekler ayrı zamanlarda yemek yerler.

Safranbolu’nun koruma imar planı yapıldı. Her ne kadar bu planda korumayla ilgili pek çok madde varsa da Bağlar’daki parsel büyüklüğünün küçük tutulması sanki geri kalan parselin satılmasıyla eski evin korunacağı düşüncesine dayanıyorsa da her eski evin yanında yeni bir ev hatta yeni bir apartman yapılınca neyin korunduğu ana fikri kayboldu. Zaman içinde kente önce yerli sonra yabancı turist akını başladı. Bu insanlar için hiçbir otel yoktu. Birtakım kişiler hem Safranbolu aşkıyla hem de bir hizmet verdiklerini düşünerek bazı büyük evleri satın aldılar ve onları otele ve lokantaya çevirdiler. Bu sırada özellikle alt katlar otelin mutfak, yemekhane alanı olarak kullanılınca Safranbolu evinin en önemli mekânı olan alt kat düzeni kayboldu. Hatta çoğu kez üst katların düzeninde de değişiklikler yapılarak sofanın bazı bölümleri odaya çevrilerek oda sayısı arttırılmaya çalışıldı. Evin iç düzeni artık anlaşılmaz bir duruma düştü. Bu girişimciler bir yandan kendileri Safranbolu’da yaşarken bir yandan da geçimlerini ve hatta fazlasını elde ettiler. Bazı dernekler sokak boyunca ev cephelerini onarmaya çalıştı ama büyütülmüş pencereleri eski durumuna getiremediler, oluklu kiremitleri Marsilya tipi kiremitle tamamladılar. Turizm sayesinde pek çok yapı onarım gördü, işlev kazandı ama ortamı ticaret kokusu sardı. Her yerde ilanlar, panolar, olur olmaz hediyelik eşya satan dükkânlar ortaya çıktı. Diğer yandan araçlar ve hatta yayalar için kolaylık olsun diye taş kaldırımlı sokaklar asfalt veya parke taşıyla kaplandı. Yine araçlar için dar geldiği gerekçesiyle yollar genişletildi. Yüksek bahçe duvarları yıkıldı yerine alçak bir duvar üstünde demir bir parmaklık yer alıyordu. Sokaklar bu duruma gelince arkasındaki evler artık geleneksel dokunun bir parçası olamazdı. Kent nüfusu artınca şebeke suyu yetersiz kaldı. Kolay bir çare olarak Bağlar’daki bahçeleri sulayan su şehir suyuna katıldı, bahçeler susuz kaldı, ağaçlar kurumaya başladı. Bu durum Bağlar’ın önemini tekrar yitirmesine neden oldu.

UNESCO tarafından 1975 yılı, Avrupa Mimarlık Mirası Yılı ilan edildi ve Türkiye ilk kez bu etkinliği Safranbolu’da uyguladı. Safranbolu evlerinin önemi, güzelliği ve korunması konuşulur oldu. Bu etkinlikler her yıl Safranbolu Haftası olarak onlarca yıl kutlandı. Safranbolu’nun koruma imar planı yapıldı. Her ne kadar bu planda korumayla ilgili pek çok madde varsa da Bağlar’daki parsel büyüklüğünün küçük tutulması sanki geri kalan parselin satılmasıyla eski evin korunacağı düşüncesine dayanıyorsa da her eski evin yanında yeni bir ev hatta yeni bir apartman yapılınca neyin korunduğu ana fikri kayboldu. Zaman içinde kente önce yerli sonra yabancı turist akını başladı. Bu insanlar için hiçbir otel yoktu. Birtakım kişiler hem Safranbolu aşkıyla hem de bir hizmet verdiklerini düşünerek bazı büyük evleri satın aldılar ve onları otele ve lokantaya çevirdiler. Bu sırada özellikle alt katlar otelin mutfak, yemekhane alanı olarak kullanılınca Safranbolu evinin en önemli mekânı olan alt kat düzeni kayboldu. Hatta çoğu kez üst katların düzeninde de değişiklikler yapılarak sofanın bazı bölümleri odaya çevrilerek
oda sayısı arttırılmaya çalışıldı.