TÜRKİYE'NİN KÜLTÜREL MİRASI I

Sivas’ın Divriği ilçesinde, kalenin güneybatı yamacında yer alan Divriği Ulu Camii ve Şifahanesi 1228-1229 tarihinde yaptırılmıştır. Ulu Camii’nin Kuzey Portal Kitabesinden Anadolu Selçuklu Sultanı I. Alâeddin Keykubad Dönemi’nde Mengücekli hükümdarı Süleyman Şah oğlu Ahmed Şah tarafından 1228-1229 yılında yaptırıldığı anlaşılmaktadır. Aynı zamanda, Şifahanenin batı cephesinde bulunan portalinin inşa kitabesinde de, Fahreddin Behram Şah’ın kızı Turan Melek’in 1228-1229 yılında emrettiği geçmektedir.

Akşehir Taş (1250), Kayseri Sahibiye (1268), Konya Sahip Ata Hanikâhı (1279), Tokat Ebu Şems Hanikâhı (1288) tarihlidir.

Tek bir binadan oluşan külliye, cami, türbe ve şifahaneden oluşur. Binanın kuzey bölümünde cami, güneyinde içinde pencere ile camiye bağlanan bir türbenin bulunduğu şifahane yer almaktadır. Binanın güneybatısında bulunan Bekir Çavuş Hamamı ile yakınlardaki çeşmenin de külliyeye dahil olduğu ileri sürülmektedir. Medrese birimi bulunmamaktadır.

1228-1229 tarihli kitabelerden, Behram Şah’ın kızı adil melike ünvanını kullanan Turan Melek’in Şifahaneyi yaptırdığı anlaşılmaktadır.

I. Süleyman Şah, İshak Bey’in oğlu olup, hükümdarlığında Divriği Mengüceklileri kolunun kurucusudur. Sinan döneminde yapılan hastanelerden Haseki Hastanesi, Hürrem Sultan tarafından özellikle kadınlara hizmet için yaptırılmıştır. Ahmed Şah, Erken Dönem Türk Beyliklerinden Mengüceklilerin Divriği kolu hükümdarıdır. Kayseri Çifte Medrese’nin, I. Gıyâseddin Keyhusrev’in kardeşi Gevher Nesibe’nin yaptırmış olduğu Gevher Nesibe Maristanı (1205) Anadolu Selçukluların bilinen ilk şifahanesidir.

Bilindiği kadarıyla Divriği Ulu Camii ve Şifahanesi’nden ilk kez Evliya Çelebi seyahatnamesinde bahsetmiştir. Katip Çelebi’nin Cihannüma adlı eserinde de Divriği Ulu Camii’nden kısaca bahsedilmektedir. 19. yüzyıldan itibaren Batılı seyyahların da ilgisini çeken külliye hakkında, yerli ve yabancı araştırmacılara ait çok sayıda yayın bulunmaktadır. Fransız seyyah Vital Cuınt, “Ana giriş kapısı bir mimarî harikasıdır.” ve Fransız asıllı sanat tarihi uzmanı Albert Gabriel “Anadolu Türk anıtlarının en dikkate değer olanı Divriği Ulu Camii’dir” demektedir. Âsâr-ı Atîka Müze-i Hümâyunu’nun Osman Hamdi Bey’den sonraki müze müdürü ve Berne Üniversitesi Felsefe doktorası olan Halil Ethem Bey ise Ulu Cami için şunları söylemektedir: “Kapı, dikdörtgen bir alınlığın çevrelediği kırık bir kemer içinde yer almaktadır. Giriş kapısı çerçevesi içinde yer alan bütün yüzeyler çiçek motifleriyle kaplıdır. Bu şekliyle bu kısım, İslam sanatının dikkat çekici, en kayda değer sanat eserlerinden biridir.”

Cami kitabelerinden Mengücekliler zamanında külliyede çalışan dört sanatkâr ismi öğrenilmektedir. Mihrap önü kubbesini taşıyan batı kemerin batı yüzündeki, kilit taşının biraz yukarısına “yaptı” anlamına gelen “amel-i” ünüyle Mugis oğlu Ahlatlı Hürremşah’ın adı yazılmıştır. Ahlatlı Hürremşah’ın ayrıca, şifahanenin ana eyvanının tonoz kemeri altına adının yazılmış oluşuna dayanılarak külliyenin tüm sanatkârlarını yöneten baş mimarı olduğu kabul edilmektedir. Caminin doğu portalinin kavsara mukarnasları arasına amel-i ünüyle yazılmış Ahlatlı Ahmet adı, inşa işlerinden sorumlu bir başka mimarı belirtir. Minberde “ketebe Mehmet” olarak adı geçen sanatkâr, minberin yazılarını yazmıştır. Minberin doğu yan yüzündeki madalyonda “amel-i” ünüyle adı geçen Tiflisli İbrahim oğlu Ahmet, minberi yapan ahşap ustasıdır.

Mehmet oğlu Ahmet, caminin, mihrap duvarının batısında kalemişi kitabeden öğrendiğimize göre, 16. yüzyılda yapılan onarımları gerçekleştiren yapı ustasının ya da mimarın adıdır.

Şifahanenin giriş mekânı dört kollu yıldız biçimli aynalı haç tonoz, yan eyvanlar bileşik yıldız, ana eyvan haç biçimli aynalı yıldız tonoz, dikdörtgen planlı mekânlar sivri kemer profilli beşik tonozlarla örtülüdür. Giriş mekânının tonoz aynasında farklı boyutlarda iki sekizgen, tonozunda dikey ve yatay eksende iki baklava motifinin birbirine geçmesiyle oluşturulmuş dört kollu bir yıldız motifi yer almaktadır. Kuzeydeki yan eyvanın beşgen aynalı haç tonozunda yan kenarları spiral, üst kenarları zigzag şekilde iki kırık çizginin meydana getirdiği beş kollu bir düzenleme bulunmaktadır. Divriği Ulu Camii’nin mihrap önü bölümünün kademeli sivri kemerlerle taşınan dilimli kubbe ile örtülüdür.

Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından, 1942 yılından sonra türbenin daha evvelce örülerek kapatılmış kapısı ile camiye bakan hacet penceresi açılarak, türbenin cami ve şifahane ile bağlantısı sağlanmıştır.

Maarif Vekaleti 1949’da şifahanenin onarımına başlamışsa da bu onarımı tamamlayamamıştır. 1959’da Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından kuzey, doğu ve güney cephelerinin önü binayı rutubetten korumak amacıyla hafriyat yapılarak açılmış, doğu cephesinin önüne bir istinat duvarı inşa edilmiştir. 1962’de caminin evvelce taş kılıflara alınan payelerinin kılıfları sökülmüş, çürüyen kemer ve tonoz taşları yenilenmiş, dışa doğru eğilen batı portali betonarme bir hatılla sağlama alınmış, cami ve şifahanenin damı 1964-1965’de taş, 1967’de saç kaplanmıştır. 1971’de şifahanenin batısındaki toprak zeminin önüne ve doğu cephe duvarına paralel birer istinat duvarı, doğu cephesinin önüne ayrıca, kolonlara oturan üstü taş kaplamalı betonarme platform yapılmış ve buraya çıkılabilmesi için binanın kuzeydoğu ve güneydoğu köşelerine betonarme merdivenler kurulmuştur.

Kuzey ve batı portallerinden farklı olarak Selçuklu portallerinin üslubunu taşıyan doğu portal, açıldığı hünkâr mahfili nedeniyle Şah Kapısı adıyla da anılmaktadır.

Edirne Selimiye Camii’nin dış avlusunda dokuz kapı bulunmaktadır. Esas kapıya Alay Kapısı, kıble yönündeki kapıya Dilenci Kapısı, doğudaki cami haziresine açılan kapıya da Darphane Kapısı denmektedir.

Divriği Şifahanesi, Ulu Camii’nin güneyine, doğu batı doğrultusunda dikdörtgen biçimli bir alana inşa edilmiştir. Kısmen iki katlı olan yapı, kapalı avlulu üç eyvanlı medrese plan şemasındadır. Avlusu aydınlık fenerlidir. Diğer birimleri farklı tonoz çeşitleriyle örtülüdür.

Formların standartlaşması ve bezemenin sadeleşmesi Osmanlı İmparatorluğu’nda yapı faaliyetlerinin en yaygın olduğu dönem olan Mimar Sinan döneminin özelliklerindendir.