TÜRKİYE'NİN KÜLTÜREL MİRASI I - Deneme Sınavı - 7

Mardin İsa Bey medresesi Artuklulara ait bir yapıdır. Doğru cevap D seçeneğidir.

Günümüzde Dünyanın Yedi Harikasından Gizeh Piramidleri ayaktadır.

Osmanlı Devleti’nde eğitimin ilk basamağını oluşturan sıbyan mekteplerinde Kur’an okutulur ve namazla ilgili bilgiler öğretilirdi. Sıbyan mektepleri külliye yapıları içinde yer almışlar ve mahallelerde sokak köşelerine inşa edilmişlerdir. Genellikle tek dershaneleri bulunan sıbyan mekteplerinin iki derslikli olanlarına büyük külliyelerde rastlanmaktadır.

Doğru cevap D seçeneğidir.

A seçeneğinde yer alan Cerrahhane-i Amire: Osmanlı Devletinde, orduda vazîfelendirilmek üzere, cerrah yetiştiren müesseseyi,

B seçeneğinde yer alan Duyun-u Umumiye: Osmanlı dış borçlarını idâre eden birimi,

D seçeneğinde yer alan Sadaret Kethüdası: Sadrazamın yardımcısını,

E seçeneğinde yer alan Voynuk Teşkilatı: Osmanlı Devletinde, seferdeyken ordunun ve devlet adamlarının atlarına; sulh zamânında ise has ahır ve çayır hizmetlerine bakmakla vazifeli sınıfı temsil etmektedir.

Doğru cevap C seçeneğidir.

Cumhuriyetin kurulması ile yeni ihtiyaçlara cevap verecek kamu yapılarının inşaatına ağırlık verilmiş, cami mimarisinde tek kubbeli anıtsal cami tipleri yeğlenmiştir. İlkeleri Mimar Kemalettin ve Vedat Bey tarafından Osmanlı Dönemi’nin son zamanlarında belirlenen I. Ulusal Mimarlık akımı, ilk yıllarından başlayarak 1930’lu yıllara kadar Cumhuriyet Dönemi’nde de sürdürülmüştür.

Doğru cevap B seçeneğidir.

1942 yılında yapılan Anıtkabir proje yarışmasını kazanan II. Ulusal Mimarlık Dönemi mimarlarından Emin Onat ve Orhan Arda Anıtkabir’i (1942-1953), Feridun Kip, İsmail Utkular ve Doğan Erginbaş Çanakkale Zafer ve Meçhul Asker Anıtı’nı (1944) inşa ederler. Klasik Osmanlı Camileri tarzında yapılan Ankara Kocatepe Camii’nden (1967-1987) sonra yapılan heykeltıraş Hakkı Atamulu’nun tasarladığı Nevşehir Derinkuyu Park Camii (1971-1989), mimar Ergün Subaşı’nın tasarladığı Düzce Akçakoca Camii (1989-2004) Türkiye Cumhuriyeti’nin modern cami mimarisini temsil ederler. Türkiye’nin ilk teknolojik camisi sayılan İhsan Doğramacı tarafından babası Ali Sami Paşa için yaptırılan, mimar Erkut Şahinbaş’ın tasarladığı Ankara Doğramacızade Ali Sami Paşa Camii (2008)’nde, seminer salonları bulunmaktadır. Bu salonlardan ikisi sinagog ve kilise olarak da kullanılabilecek biçimde düzenlenmiştir. Mimar Hüsrev Tayla’nın tasarladığı, Şakir ailesinin yaptırdığı İstanbul Şakiriin Camii (2005–2009) ve İstanbul Büyükşehir Belediyesi’nin konut şirketi KİPTAŞ tarafından yaptırılan, mimar Adnan Kazmaoğlu’nun tasarladığı Yeşilvadi Camii (2010) dönemin çağdaş mimarlık eserleri arasında yer alırlar.

Doğru cevap E seçeneğidir.

Hititlerde iki farklı ölü gömme geleneği vardır. Bunlardan, kremasyon gömülerde ceset yakıldıktan sonra külleri urne olarak tanımlanan pişmiş toprak bir kap içinde toprağa gömülmekteydi, İnhumasyon gömülerde ise, çoğunlukla ölü, pithos denilen büyük bir kabın içine ya da taşlardan örülen sandık tipindeki mezarlara yerleştirilerek toprağa gömülüyordu. Mezarlarda ölü armağanları da bulunmaktaydı. Farklı gömü geleneklerinin aynı mezarlıkta uygulanması, ayrı dini inançlara ve farklı öbür dünya görüşüne sahip insanların birlikte yaşadıklarını göstermesi bakımından önemlidir

Lidyalılar, çok tanrılı inanca sahip olmakla birlikte öteki dünyanın varlığına inandıkları için ölülerini yakmadan, mezarların içine hediyeler koyarak gömü yapıyorlardı. Mezarlar toplumsal konuma göre farklı büyüklük ve gösterişte olabiliyordu. Doğal olarak krallar için inşa edilen anıtsal mezarlar, tümülüsler görkemli örneklerdi. Seçkin sınıf için yapılan mezarlarda ölüler, taş odalar içindeki sedirlere yat-ırılarak gömü yapılıyor ve tıpkı Friglerin yaptıkları gibi toprak yığılarak yapay bir tepe (tümülüs) meydana getiriyorlardı. Mezar sahibinin makamına paralel olarak tepe yüksekliği belirleniyordu.

Antik Yunan'da en basit mezar tipi toprağa açılmış dikdörtgen çukura ölünün konduğu ve başına stel olarak adlandırılan dikdörtgen veya kare biçimli bir mezar taşı yerleştirildiği mezar tipidir. Stellerin üzerine ölen kişinin bilgileri, mesleği ve günlük yaşamına ilişkin sahneler işlenmiştir. Toplumsal olarak daha üst sınıfa ait kişiler için sarkophagus olarak adlandırılan lahitler kullanılmıştır. Bir diğer mezar tipi Mausoleum olarak  adlandırılan anıt mezarlardır.

Bizans döneminde, doğu batı doğrultusundaki kiliselerde naosun doğusunda, mekânı kuzey güney doğrultusunda dışa taşkın şekilde vurgulayan bölüm transept olarak adlandırılır ve bu tip plana sahip bazilikalara transeptli bazilika denilmektedir. Bu yapılara verilebilecek en iyi örneklerden biri 6. yüzyıl başlarında inşa edilmiş olan Efes, Selçuk Ayasuluk Tepesi Aziz Ioannes Bazilikası’dır.

Merkezde bir kubbe ile vurgulanan merkezi plan tipinin farklı çeşitlemeleri vardır. Bunlar;
a. Rotonda (Daire Planlı); Selanik, Aziz Georgios Kilisesi (4.yy), Konstantinopolis, Hagia Sophia
Hazine Dairesi.
b. Oktagon (Sekizgen Planlı); Konstantinopolis, Azizler Segios ve Bakchos Kilisesi (6. yüzyıl).
c. Heksagon (Altıgen Planlı); Konstantinopolis, Hagia Euphemia Kilisesi (5. yüzyıl).
d. Trikonchios (Üç Yapraklı Yonca Tipi); Side “cc” bazilikasının kuzeyindeki yapı.
e. Tetrakonchios (Dört Yapraklı Yonca Tipi); Antiockheia Seleukeia Pieria (Antakya-Çevlik).
f. Kare Planlı; Hierapolis’de (Pamukkale) Aziz Philippius Martyriumudur.

Hristiyanların ilk zamanlar kendilerini korumak ve aynı zamanda ibadetlerini gerçekleştirmek amacıyla yaptıkları katakopmlar aynı zamanda gömü amacıyla da kullanmışlardır. Bu mezar yerleri biçimsel olarak, insan bedeninin sığacağı boyutlarda dikdörtgen biçimli loculi ve yuvarlak kemerli niş içinde zemine doğru inen lahit biçiminde olan arcosolium olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Bizans Dönemi’nde, aileler için yer altı mezar mekânlarına hipoje, imparator veya imparatorluk ailesine mensup kişiler için inşa edilen mezar mekanlarına ise mausoleum denilmektedir. Hristiyanlığın yayılması sırasında din uğruna şehit olan kişiler ve azizler için inşa edilmiş anı yerleri ise martirum olarak anılmaktadır.

Kufe tipinden gelişen, mihraba paralel sahınlı, çok ayaklı kârgir camilerin en erken tarihli örneği Diyarbakır Ulu Camii (1091-1092)’dir. Emevilerin Şam’da yaptırdıkları Emeviye Camii’nin planını tekrarlayan Diyarbakır Ulu Camii, mihrap aksında yer alan dik bir sahınla vurgulanan, mihraba paralel üç sahınlı ve ahşap tavan örtülüdür. Bu camiyi Erken Dönem Türk Beyliklerinin yaptırdıkları camiler takip eder.

Danişmendli, Saltuklu, Mengücekli ve Selçuklular, mezar taşlarından başka Orta Asya’dan getirdikleri mumyalama geleneğini koruyarak Anadolu coğrafyasının imkanlarına bağlı olarak değişen özelliklerle Karahanlı ve Büyük Selçuklu türbe ve kümbetleri tarzında mezar yapıları inşa etmişlerdir.

Cok işlevli dinsel yapı planları, cami ve medrese işlevinin aynı binanın içinde yer aldığı yapılar için kullanılmaktadır. İnşaaları, Orhan Gazi Dönemi’nden başlayarak (1326-1362) Kanuni Sultan Süleyman Dönemi’nin (1520-1566) sonuna kadar sürdürülmüştür.  Erken Osmanlı Dönemi’nde hem cami hem de idari merkez olarak kullanıldıkları ileri sürülen, planlarına göre başlıca dört grupta toplanabilen bu yapıların orta sofalarına güneyinden bir kaç basamakla yükseltilmiş kubbe örtülü mescit birimi, doğu ve batısından oda ya da eyvanlar açılır. Bursa Timurtaş Camii bu yapı tipi örnekleri arasında yer almaktadır.

Dikdörtgen tabana oturan prizma gövdeli türbelere, Bilecik Şeyh Edebali (1324 sonrası), Bursa Geyikli Baba (14.yy ortası), Amasya Pir İlyas (1483), Balıkesir Paşa Sultan (15. yy sonları) Türbeleri örnek verilebilir.

Osmanlılar zamanında da aynı niteliğini sürdürdü. Edirne, Birinci Murad tarafından 1361 tarihinde alındı. O zaman başkent Bursa idi. Osmanlıların devamlı batıya seferler yapması Edirne’nin serhat şehri, askeri üs, başkent olarak seçilmesinin nedenlerinden biri olmalıdır.

II.Selim, 1548-50 yılları arasında şehzadeliği sırasında Edirne’de vali olarak kaldı.  II. Selim 1566 yılında sultan olduğunda 42 yaşındaydı ve ilk saltanat yılını Edirne’de geçirdi. 1567 yılında da 8-10 ay Edirne’de kaldı ve yeni bir cami yaptırma fikri o zaman oluştu.

Sinan daha önce yaptığı pek çok camide çeşitli plan tipleri ortaya koymuş ve uygulamıştı. Ama aklında hep Ayasofya’yı geçme arzusu vardı. Kendi sözleriyle bu fikrini şöyle ifade etmiştir: " Ayasofya kubbesi gibi büyük bir kubbe İslam Devleti'nde yapılmamıştır diye, kâfirlerin mimar geçinenleri ‘Müslümanlara karşı galebemiz vardır’ derlerdi. O kadar büyük bir kubbeyi durdurmak son derece zordur. ‘Benzerini yapmak mümkün olsa yaparlardı’ dedikleri, bu zavallının yüreğinde bir ukde olup kalmıştı.” (Tezkiretül Bünyan)

Külliyeyi, ana yapısını caminin teşkil ettiği iki medrese, muvakkithane, arasta, türbe (III. Ahmed’in oğlu Selim Türbesi 1718) ve sıbyan mektebi oluşturur. Darüşşifa sağlık işleriyle ilgili olup Selimiye Camide yer almamaktadır.