TÜRKİYE'NİN KÜLTÜREL MİRASI I - Deneme Sınavı - 6

Selimiye Camideki bütün yazılar Ahmet Karahisari'nin çırağı Hasan Çelebi’ye aittir.

Selimiye Camii, sekiz kemere oturan ve köşelerdeki mekânı, tromp denilen yarım kubbelerle örten bir kubbeye sahiptir.

Selimiye Camii'nin kıble tarafında yer alan iki medrese vardır. Kuzeydeki Darül Hadis, güneyde, arasta yanında yer alan ise Darül Kurra medreseleridir.

Sıbyan Mektebinin dershanesinde külâhlı bir ocak, bir mihrap, duvarda kitap nişleri, pencerelerde revzenler bulunur.

Arasta Selimiye'ye gelir getirmesi amacıyla Sinan tarafından planlansa da II. Selim’in vakitsiz ölümü üzerine sonradan III. Murad döneminde vakıf olarak Mimar Davud Ağa tarafından yapılmıştır. Arastada karşılıklı iki sıra halinde dizilmiş 120 dükkân bulunmaktadır.

1605, 1611, 1614, 1692, 1860, 1862 yıllarında da minarelere yıldırım düşmüş bazen minarelerin yeniden yapımı gerekmiştir. 1751 yılındaki depremde yıkılan bazı yerler olmuştur. 1932 de büyük bir fırtınada minarelerin külâhları kopmuştur. Dolayısıyla önce üç defa yıldırım düşmesi (I), ardından deprem olması (III), tekrar yıldırım düşmeleri (I) ve en sonda fırtına gerçekleşerek (II) minareler hasar görmüştür.

1437-1448 yılları arasında yapılan Üç Şerefeli Cami, bütün yapı türlerinden farklı altı dayanak üzerinde yükselen kubbesiyle dikkat çeker. Ayrıca revaklı avlusu ve dört minaresi de yenilikler arasındadır. Bu yapı Sinan’ı da çok etkilemiş ve uzun yıllar üzerinde deneyler yaptığı bir yapı türü olmuştur.

Sinan’dan önce yapılmış önemli yapılar: 1.Sergius-Bacchus (Küçük Ayasofya), 2.Ayasofya, 3.Bursa Yeşil Cami, 4.İstanbul Eski Fatih Camii, 5.Edirne Üç Şerefeli Cami, 6.Edirne II. Bayezid Camii, 7.İstanbul II. Bayezid Camii (Günay, 1987, 9-10).

Vakıf sistemi Anadolu Selçuklu Beylikler daha sonra da Osmanlı Dönemi’nde bütün yapıların oluşumunda rol oynamıştır. Vakıf dışında devletin yaptığı askeri tesisler, yollar, köprüler ve saraylar bulunur. Kanuni Sultan Süleyman Dönemi’nde devletin genişleyen sınırları, üst düzey yöneticilere çok sayıda mülk ve para kazandırmıştır. Bu sayede sultan ve saray mensupları yanında devlet adamları, vakıf eserleri yaptırmışlardır. Saray kadınlarının kurduğu vakıf sayısı bütün vakıfların üçte biri kadardır. Vakıflar hem ihtiyaca göre gelişen bir yapı çeşitliliği sağlıyor, hem çalışanlarına iş veriyor, hem vakıf eserleriyle hem de vakfedilen işletmelerle sosyal yapıların sayısını arttıyor ve böylelikle herkese hizmetten yararlanma eşitliği sunuyor, eğitim, sağlık hizmeti veriyor, hanlar ve kervansaraylarla ticareti geliştiriyor, yeni mahallelerin kurulmasında rol oynuyordu.

İstanbul Haseki Külliyesi 1538-51
Hürrem Sultan adına yapılan külliye, Sinan’ın ilk büyük eseridir. Cami, medrese, hastane, imaret, mektepten oluşur. Camiye sonradan bir birim ilave edilmiştir. Cami küçük ve basit bir yapı olmasına karşın, külliyenin kompozisyonu özellikle hastane çözümü olağanüstüdür.

Üsküdar Mihrimah Sultan Camii 1543-48
Sinan bu yapısıyla büyük atılımların işaretlerini vermiştir. Denizden daha yüksek bir araziye oturuşu, denizle ilişkisi iyi bir başlangıçtır. Tek kubbesi üç taraftan yarım kubbelerle sarılmıştır. Bu haliyle mekân, geleneğin istediği biçimde enine gelişmiştir. Son cemaat mahallini saran ikinci revak daha sonraki tasarımlarda Sinan’ın sanki imzası olacak bir düzenin ilk örneğidir. Bu camiyle artık Sinan kusursuz olarak sanatını sergilemeye başlamıştır.

Kentin bulunduğu coğrafya ve topografya evleri biçimlendirir. Kentin geçmişi, kent dokusundan evlerin biçimine, büyüklüğüne, yapım yöntemlerine kadar etkilidir. Bu süre içinde yaşanan değişiklikler evin tasarımını etkiler. Kültür alış verişinin çok yoğun olduğu, özellikle ticaret yolları üzerindeki kentler, değişime açıktır. İklim, evi biçimlendiren ögelerden biridir ancak, tek başına etkili değildir. Eğer o yöre
belirli bir kültür bölgesinin etkisi altındaysa gelenekler diğer biçimleyici etkenlerden daha ağır basar. Yöresel malzeme evin yapım biçimini etkiler. Önemli kültür merkezlerine olan yakınlık yine mimarlığı etkisi altına alır. Tarım, hayvancılık gibi üretim biçimleri de evi şekillendirir. Yaşam biçimi, toplumsal yaşam, din ve ekonomi biçim üzerinde ağırlığını hissettirir. Alınan dış etkilerin süresi yine ev kültürünü
belirleyen faktörler içindedir. Konut fiyatları ise, bu etmenler arasında yer almamaktadır. Doğru cevap E'dir.

Türk evinin esas yapım sistemi ahşap çatkıdır. Günümüze gelen örnekler, bu özelliğin 17. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar devam ettiğini göstermektedir. Doğru cevap A'dır.

Yazlık evlerde hayatta çoğunlukla, kazan ocağı denilen bir iş ocağı vardır. Bu ocak taş kemerli olup normal ocaktan daha büyük olur. Kazan ocağında günlük pişirme işleri değil mevsimlik yiyecekler hazırlanır. Doğru cevap B'dir.

Yemek her odada ve sofada yenilebilir. Aile yemeğini mutfakta yer. Kalabalık olduğu zaman sofaya da yemek düzeneği kurulabilir. Yemek yerde yenir. Önce yere bir sofra bezi serilir üzerine tahtadan daire biçimli bir ayaklı tabla veya ayakcak üzerinde bir bakır sini konulabilir. Tabla veya sini üzerine bir örtü serilmez. Sofra çevresine minderler konulur; ya herkese peşkir verilir veya uzun bir peşkir sofrayı çevreler. Çorba, pilav ve hoşaf için kaşık kullanılır. Yemeklerde çatal ve bıçak kullanılmaz, yemek tek kaptan elle yenir. Doğru cevap C'dir.

Çiçeklikli Ocaklar diğerlerinin tersine ocak taştan yapılmıştır. Taş davlumbazın altı barok kemerli üstü raflıdır. Rafın üstünde çiçekliğe benzer bir niş bulunur. Bu ocak tipi daha geç dönemde yapılmaya başlanmıştır. Zaten bu ocaklara Frenk ocağı da denilmektedir. Doğru cevap A'dır.

Evler, genellikle üç katlı, çıkmalı, bol pencereli, dört yana eğimli çatılıdır. Ahşaptan yapılmış iskeletleri kerpiç dolgulu ve sıvalıdır. Kalabalık aile yapısından dolayı evler büyüktür. Doğru cevap C'dir.

Safranbolu’da her ailenin kışlık ve yazlık iki evinin bulunması, hatta yazlık evlerin daha geniş bahçeler içinde yer almaları, kışlık evlerden daha büyük olmaları ve ailelerin daha çok ticaret ile uğraşmaları zenginlik işaretidir. Bu refahın nereden geldiği incelendiğinde, şu başlıklar görülür: Ailelerin kent dışında geniş tarlaları vardır. Ancak kendileri ekip biçmez ortakçılara verirler. Doğru cevap E'dir.

Sokaklar eğer uzun bir yol oluşturuyorsa topografyanın yatay çizgilerini takip etmeye çalışır. Yatay sokakları birbirine bağlayan yollar ise kısa, yokuş veya merdivenlidir. Topografya değişken olduğundan yatay sokaklar da ona uyarak kıvrıla kıvrıla gider. Bu durum çok güzel sokak perspektifleri verir. 

Sokaklar genellikle iki yanı yüklü bir atın geçmesine uygun genişlikte yapılmıştır. Bu engebeli arazide at veya öküz arabası pek görülmez. Sokaklar, Arnavut kaldırımı denilen tarzda taş kaplamalıdır. Önce yolun orta ekseni belirlenmiş ve bu eksenin iki yanına büyük taşlar iki sıra döşenmiştir. Daha sonra daha küçük taşlarla bütün yol kaplanır. Yolun ortası kenarlarından daha alçaktır. Böylece yağmur suyu ortadan akar, kapılardan içeri girmez.

Sokakların iki yanında yaya kaldırımı da yoktur çünkü otomobil olmadığından sokaklar sadece yayalar içindir. Sokakların iki yanında ev veya bahçe duvarları bulunduğundan dar sokaklar iki yanındaki duvarlarla beraber algılandığında daha geniş görünürler. 
Sokakların köşe başları dönüşü rahatlatmak için pahlanmıştır. Bağlardaki yollar biraz daha düzdür. Bahçeleri sulayan suyun arkları sokağın bir kenarında yer alır. Bazı yol ağızlarında komşuların ortaklaşa kullandıkları dibek taşları vardır. Bahçe duvarından sokağa taşan dallar yolu gölgeler. Çıkmaz sokaklara Bağlar’da daha çok rastlanır.

Doğru cevap E'dir.

Safranbolu'da kapıların kasaya bağlandığı menteşeler "güllap" denilen geleneksel bir türdür. Doğru cevap C'dir.