TÜRKİYE'NİN KÜLTÜREL MİRASI I - Deneme Sınavı - 15

İkonoklast dönemde, özellikle Kapadokya Bölgesi’nde çok sık kullanılan haç, İsa ve Tanrı’nın simgesi olup cenneti de sembolize etmektedir. Bizans mimarisinde merkezi kubbe, gökyüzünü sembolize ederken, alt duvarlar ise yeryüzünü sembolize ederler. Araştırmacılar ilkel ve stilize motifleri ise Bizans İmparatorluk ordusunun bayrak ve alemleri ile ilişkilendirilir. Doğru seçenek A'dır.

Bir manastırın oyulması için iki ya da üç kalifiye duvar ustası, kaba işler ve molozların taşınması için aynı sayıda işçi yeterli olmuştur. Araştırmacılar, bazı küçük şapellerin rahipler tarafından oyulmuş olabileceğini belirtir ve bitirilen yapının tanecikli kayanın izin verdiği ölçüde kaliteli olacağını dikkate alarak, manastır ve büyük kiliselerin genellikle kalifiye ustalar tarafından yapılmış olmasının gerektiğini ileri sürerler. Oymacı mimar, taş mimar gibi yaptığı hatayı düzeltme olanağına sahip değildir. Kapadokya kaya mimarisinde yapılan hatanın olduğu gibi bırakıldığı, projenin duruma uydurulduğu anlaşılmaktadır. Kaya tabakalarının yumuşaklığı bir yandan oyma işlemini kolaylaştırmış diğer yandan ince ayrıntıların oyulmasını sınırlamış, mimari ögelerdeki süslemelerin basitleştirilmesine yol açmıştır. Doğru seçenek A'dır.

Fresko, “intonaco” olarak adlandırılan yaş-taze kireç harcı ya da alçı sıva tabakası üzerine, su ile karıştırılan boyayla yapılan duvar resim tekniğinin adıdır. Sıvanın kimyasal içeriğinde bağlayıcı bir maddeye ihtiyaç olmadığı görülür. Dolayısıyla intonaco’nun boya pigmentlerini tutan aracı bir madde olduğu bilinir. Yaş alçı tabakasının boyayı içine işleyecek biçimde emmesinden birkaç saat sonra sıva kurur. Duvar resminde kireç, Bizans'ta sıvanın temelidir. Bazen kireç, sıkıştırıcı olarak kum, saman tozu, kesilmiş saman çöpü, kendir ve kıtık içerir. Duvar temizlenip nemlendirildikten sonra, sayıları birden üçe kadar değişebilen tabakalar halinde yapılabilen ilk sıva, genellikle 2-3 cm kalınlığındadır. Resmin uygulanacağı son tabaka intonaco’dur. Sıvanın boyanacak kompozisyonla aynı ölçüde olmasına dikkat edilir. Sıva nemli iken resmin yapılması gerekir. Duvardaki sıvanın yüzeyi günlük çalışma için bölümlere ayrılır ve resmi yapılacak tasvirin dış hatları, boyamadaki fırça vuruşlarını sabitleştirmek için sıvaya kazınır.

Denizli ilinin 20 km kuzeybatısında, Pamukkale beldesinin hemen kuzeyinde yer alan Hierapolis kenti, travertenleri ve antik kent kalıntılarıyla Türkiye’nin en tanınmış  doğal, tarihsel ve turistik değerlerindendir. Antik kent ve çevresi 1988 yılında Dünya Mirası Listesi’ne kültürel ve doğal özellikleri nedeniyle kabul edilmiştir. Hierapolis, Grekçe kutsal şehir anlamına da gelmektedir. Doğru cevap E'dir.

Sinan, kare plan ve yarım kubbeli tasarımlardan sonra yeni arayışlar içine girmiş, aradığı çözümü kendisinden önce yapılan, 24 metre çapındaki çok büyük kubbesi altı dayanağa oturan Edirne Üç Şerefeli Cami’de bulmuştur. Bu cami, altıgenin sivri uçları yanlara geliyor, ayrıca iki yanına 10.60 metre çapında ikişer kubbe ilavesiyle cami, enine gelişen bir plan gösteriyordu. Sinan, altıgen şemayı çok sevmiş ve Sinan Paşa, Kara Ahmed Paşa, Molla Çelebi, Kadırga Sokullu Mehmed Paşa, Babaeski Semiz Ali Paşa ve Üsküdar Atik Valide Camilerinde olmak üzere altı cami yapısında denemiştir. Sinan Paşa Camii’nde pek fazla değişiklik yapmadan Üç Şerefeli Cami’nin plan şemasını uygulamıştır.

Kare plana oturan kubbeli camilerinden Haseki Hürrem Sultan Camii’nde kubbe, dört duvara oturur. Aynı tarihlerde yaptığı Mihrimah Sultan Camii’nde, kubbeyi üç taraftan yarım kubbelerle sarmış, Şehzade Cami’de dört ayağa oturan kubbeye dört yarım kubbe ilave ederek kareye oturan kubbe ve yarım kubbe şemasını bitirmiştir. Bu yapıda tam bir merkezi mekân bulunmaktadır. Daha sonra yaptığı Süleymaniye Camii’nin, dört ayağa oturan 26.00 metre çapındaki kubbesini iki yarım kubbe ile desteklemiştir.

Sinan, Tahtakale Rüstem Paşa Camii’nde (1561?-63) sekizgen tabana oturan kubbeyi denemiştir. Bu cami şeması Edirne Selimiye Camii (1568-75) için bir deney gibi düşünülebilir. Azapkapı Sokollu, Nişancı Mehmet Paşa, Fatih Mesih Mehmet Paşa camileri ise tarihsel olarak daha sonra tasarlanmıştır.

Sinan’ın yapılarının büyük çoğunluğu başkent İstanbul’dadır. Bu yapıların kimi İstanbul’un siluetini yaratan tepe noktalarında, kimi ulaşımı kolay deniz kenarlarındadır. Kimi de İstanbul’a giren ve çıkanlar için önemli konaklama noktalarındadır. Sinan baş mimarlığı süresince 400 den fazla yapı tasarlamıştır. İstanbul’da Sinan’dan günümüze ulaşan yapı sayısı üç yüzü geçmektedir. Mimar Sinan Edirne kent merkezinde ise kronolojik sıra ile Taşlık Camii (1473), Kanuni Köprüsü (1553-54), Rüstem Paşa Kervansarayı (1561) Yalnız Göz Köprüsü (1567), Ali Paşa Çarşısı (1568-69), Sokullu Hamamı (1568-69), Selimiye Camii (1569-75), Şeyh Çelebi Camii (1574-75), Defterdar Mustafa Paşa Camii (1576) ve Hacılar Ezanı Namazgahı (16. yy. sonu) inşa etmiştir.

Osmanlı İmparatorluğu’nda yapı faaliyetlerinin en yaygın olduğu dönem, Mimar Sinan dönemidir. Sinan’ın 50 yıllık baş mimarlık hizmeti bütün Osmanlı mimarlığında etkisini göstermiştir. Bu dönemde mimarlık Sinan’ın elinde yeniden biçimlenmiş, mekân-strüktür ilişkileri araştırma konusu olmuş, strüktür kavramı açıklığa kavuşmuş, formlar standartlaşmış, bezeme sadeleşmiş, yapı organizasyonu gelişmiştir. Bütün bu çabalar, Sinan’ın kişiliğinden kaynaklandığı kadar dönemin rasyonel tutumuna, çok yetenekli bir yönetim sınıfının varlığına ve ekonomik olanaklara bağlıdır.

İstanbul’un alınmasından önce başkent Bursa’da yapılan ters T planlı çok amaçlı camiler tasarımlarıyla dikkat çeker. Bu camiler hem bir ibadet mekânı hem de dini kültür ve sosyal merkez görevi yapıyordu.

Çok kubbeli ve çok ayaklı ulucami tipi ise daha eskiye uzanan bir geleneğin devamıydı. Osmanlı mimarisinde revaklı avlu ve dört minare, Edirne Üç Şerefeli Camii’nde, özgün ve öncü olmuştur. Günümüze gelen ve inşa tarihi bilinen ilk cami, 1333 tarihli İznik Hacı Özbek Camii’dir. Eyvanı ilk olarak camii mimarlığında “namazgah camii” tipinde, İlk Müslüman Türk Devleti olan Karahanlılar uygulamıştır.

İstanbul’daki ilk tıp medresesi, Süleymaniye Külliyesi programına eklenen tıp medresesidir.

Sinan döneminde yapılan hastanelerden Haseki Hastanesi, Hürrem Sultan tarafından özellikle kadınlara hizmet için yaptırılmıştır. Sekizgen bir avlunun çevresinde yer alır. Hastalar için özel mutfağı vardır.

İslam hukukunda vakıf, toplum için bir hayır kurumu niteliğindedir. Vakıfta bir yanda hayır amaçlı kurulacak yapılar, diğer yanda bu yapıların giderlerini ve sürekliliğini sağlayacak gelir kurumları bulunur. Vakıf sistemi Anadolu Selçuklu Beylikler daha sonra da Osmanlı Dönemi’nde bütün yapıların oluşumunda rol oynamıştır. Vakıflar diğer yandan vakfiyeyi yapan kişinin vakfiyede yer alan ailesine de gelir sağlar. Aksi halde vakıf sahibi, Osmanlı’da miras hakkı olmadığından aile üyelerine başka bir gelir bırakamaz.

Osmanlı Devleti'nde toprakların büyük bir kısmı devlete aitti. Mülk arazi toprakların çok küçük bir kısmını oluşturuyordu. Devletin sahip olduğu toprakların büyük bir kısmını dirlik toprakları oluşturmaktaydı. Osmanlı Devleti'nde bir kısım memurlara maaş yerine dirlik topraklarının gelirleri tahsis edilmiştir. Ayrıca devlet tımarlı sipahilerin beslenmesi için de dirliklerin gelirlerini tahsis etmiştir. Böylece devlet hazineden harcama yapmadan büyük bir atlı orduya sahip olmuştur. Tımar Sistemi, askeri bir sistem olmasının yanı sıra aynı zamanda idari bir sistemdir. Veraset sistemi ise Osmanlı Devleti zamanında tahta geçme sistemine verilen addır.

Sarayın kendi sanatçılarını topladığı bir örgütü vardı. İmparatorluğun sanatını yaratan bu topluluğa Ehli hiref teşkilatı denilmektedir.

Osmanlı Devletindeki bütün ilmî faaliyetler, İslâm dini esaslarına göre kurumsallaşmıştır. İlmiye teşkilâtında; medrese, müderris, kadı, padişah hocaları, kadı askerler, nakibül-eşraf, müftü veya şeyh-ül-islâm ve bunların denetimindeki kurumlar vardır. Merkez Teşkilatı, merkeziyetçi idareye sahip Osmanlı Devletinin başı, padişah, sultan, hünkâr, hân, hakan da denilen hükümdardı. Eyalet Teşkilatı, devlet teşkilâtında en büyük idari bölümdür. Saray Teşkilatı, Osmanlı Devletinin kuruluşundan sonra, gelişen kurumlardan bir tanesidir. Saraylar, padişahların hem ikamet ettikleri yer ve hem de bütün devlet işlerinin görüşülüp karar verildiği en yüksek devlet dairesiydi.

Sinan’ın hayatı ve eserleri hakkında bize bilgi veren bazı kaynaklar vardır. Bugün Topkapı Sarayı arşivinde olan bu kaynakların ilkleri, Sinan’ın yazdığı tahmin edilen üç müsvedde kitapçıktır. Sinan bu müsveddeleri şair Sai Çelebi’ye vermiş ve daha süslü olarak yazılmasını istemiştir. Sai Çelebi, biri müsvedde olmak üzere şiir ve nesir olarak iki eser hazırlamıştır. Tezkiretü’l Bünyan ve Tezkiretü’l Ebniye adı verilen bu eserlerin çeşitli yazmaları vardır. Tezkiretü’l-bünyân, Mimar Sinan’ın ağzından hâtıraları ihtiva eden bu eser de nazım ve nesir olarak kaleme alınmış olup, Sinan’ın çocukluk çağından mimarbaşı oluşuna kadar hayatı ve önemli altı eserinin yapılışını hikâye etmektedir.

Keşfu’l-Akabe, Anadolu’da yazıldığı bilinen, en erken tarihli kaynak olduğu kabul edilen, günümüze gelebilmiş ilk eser, Kayserili İbnü’l Kemal’in Danişmendli Beyliği’nin kurucusu Gümüştekin Ahmet Gazi (öl.1105) adına kaleme aldığı Farsça bir eserdir. Otomata adıyla bilinen Arapça Kitab fi Ma’rifet el-hiyel el-Hendesesiyye adlı minyatürlü kitap, mühendis ve mucid El-Cezerî’nin, Diyarbakır Artuklu hükümdarı Melik Nâsiruddîn Mahmud’un isteği üzerine hazırladığı bir eserdir. Divan-ı Kebir ise Mevlânâ Celâleddin Rumî’nin, tasavvufî anlayışını ve düşüncelerini ortaya koyduğu Farsça yazmış olduğu eserlerinden biridir. Mûnis el havarif, 1271-1272 tarihinde Aksaray ve Kayseri’de Sivaslı İbn El Sicistani, tarafından yazılan minyatürlü Selçuklu yazmasının bölümlerinden birinin adıdır.

1538-51 tarihleri arasında Hürrem Sultan adına yapılan, İstanbul Haseki Külliyesi, Sinan’ın ilk büyük eseridir.

Şehzade Mehmed, Şam Süleymaniye, Payas Sokollu, Atik Valide külliyeleri 1543 yılından sonra inşa edilmişlerdir.

Kayseri Sultanhanı Kervansarayı, Kayseri-Sivas karayolunun 50.km.sinde bulunmaktadır. Selçuklu Sultanı 1. Alaattin Keykubat zamanında (1232-1236) yapılmıştır.

Sinan’ın planladığı en görkemli kervansaray Hatay Payas’ta bulunan Sokollu Kervansarayı’dır. Hac yolu ve ticaret limanı üzerinde yapılan kervansaray çok büyük bir alana yayılmıştır. Cami, tekke, hamam, mektep, çok büyük bir arasta, kervansaray, misafirhane ve imareti içerir. Lüleburgaz Sokollu Kervansarayı da bugün yıkılmış olsa da çok büyük bir kervansaray, imaret ve arasta içeriyordu. Şam Süleymaniye Kervansarayı da imareti ile büyük bir yapıdır. Şam Süleymaniye Kervansarayı da büyük bir külliye içinde yer alıyordu.

İmparator I. Constantinus, ilk zamanlarda kovuşturulan Hristiyanlığı 313 yılında yayımladığı Milano Fermanı’yla serbest bırakmış ve doğunun stratejik konumuyla dikkati çeken kenti Byzantion’u (İstanbul) başkent olarak seçmiştir.

Batı Roma Augustus’u Galerius, ölümünden kısa bir süre önce 311 yılında, ‘’Hoşgörü Fermanı’’nı yayınlamıştır. Ferman sayesinde Hristiyanlık yasadışı olmaktan çıkmıştır. Magna Carta (Büyük Ferman) veya Magna Carta Libertatum (Büyük Özgürlük Fermanı), 1215 yılında imzalanmış bir İngiliz belgesidir. Taş üzerindeki Ordu Fermanı ise I. Anastasios tarafından İ. S. 6. Yüzyılda ordu içerisindeki yolsuzluklara karşı çıkarılan yasa ile ordu birimlerinin nitelik ve nicelikleri hakkında pek çok bilgi vermektedir. Nantes Buyruğu veya Nant Fermanı 13 Nisan 1598'de Fransa Kralı IV. Henri tarafından yayınlanmış ve ağırlıklı olarak Katolik olan ülkede Calvinci protestanlara önemli haklar verilen sözleşmedir.

Katakomp, Hristiyanların ilk yayılmaya başladığı dönemlerde gizli ibadet yerleri olarak tasarlanmıştır. Katakomplarda aynı zamanda ilk Hristiyan gömüleri de gerçekleştirdikleri yeraltı mezarlarının genel adıdır. Hipoje yeraltında kemerli bir yapı ile inşa edilmiş az sayıda odası olan mezar yapısıdır. Martirium ise İsa’nın yaşamı ile ilişkili bir olayın geçtiği bir yerde ya da bir din şehidinin mezarı üzerine inşa edilen Erken Hıristiyan yapısıdır. Manastır ise dünya ile ilişkisini kesmiş Hıristiyan din adamlarının yaşaması için, genellikle kırsal alanda yapılmış yapı ya da yapı topluluğudur. Baptisteriumlar ise Hıristiyanlar için, içinde vaftiz töreni yapılan, genellikle de merkezi planlı dinsel yapılardır.

Osmanlı Dönemi’nde de genellikle bir caminin, ana yapısını oluşturduğu değişik işlevli yapıların birlikte düşünüldüğü külliyeler inşa edilmiştir. Orhan Gazi zamanında kurulmaya başlanan ilk külliyelerden en erken tarihlisini, cami ve hamamdan oluşan İznik Orhan Gazi Külliyesi oluşturur.

Amasya II. Beyazid Külliyesi 1486 tarihlidir. Daha sonra inşa edilen Edirne II. Beyazıd Külliyesi ise 1501tarihlidir. Orhan Gazi’nin, İznik’ten sonra Bursa’da yaptırdığı cami, medrese, mektep, hamam ve şifahaneden oluşan Bursa Orhan Gazi Külliyesi 1340 tarihlidir. İstanbul Fatih Külliyesi ise fetih sonrası, İstanbul’da tasarlanan ilk külliyedir.

Erken Osmanlı Dönemi’nde eyvanlı, önünde ayrıca bir eyvanı bulunan, kare, dikdörtgen ve çokgen tabana oturan prizma gövdeli türbelerle köşe payelerinin taşıdığı dört ya da altı kemerle oluşturulmuş baldaken tarzlı, kubbe örtülü türbeler inşa edilmiştir. Dikdörtgen prizma gövdeliler sayıca azdır. Erken Osmanlı Dönemi’nin doğu cephesinden sivri kemerle dışarıya açılan kare tabanlı Amasya Mehmet Paşa Türbesi (1486 sonrası) kubbe örtülü eyvan biçimli türbelerin bilinen tek örneğidir. Yenişehir Süleyman Paşa (1338), Tavşanlı Aslan Bey (1432 sonrası), Bursa Hamza Bey (1461 sonrası), İstanbul Mahmud Paşa (1474 sonrası) türbeleri ise sekizgen tabana oturmaktadır.

İlkeleri Mimar Kemalettin ve Vedat Bey tarafından Osmanlı Dönemi’nin son zamanlarında belirlenen I. Ulusal Mimarlık akımı, ilk yıllarından başlayarak 1930’lu yıllara kadar Cumhuriyet Dönemi’nde de sürdürülmüştür.1930’lu yılların başından itibaren kaynağını geleneksel sivil mimariden alan II. Ulusal Mimarlık üslubu belirmeye başlar. 1950’li yılların başından itibaren çağdaş mimarlığa geçiş hızlanmıştır.

En seçkin anıtları Boğazköy’de karşımıza çıkan Hititler, diğer İlkçağ toplumları gibi çok tanrılı bir dine sahipti. Tanrıları, Hurri, Hatti, Hint-Avrupa, Luvi, Kuzey Mezopotamya, Kuzey Suriye hatta îndo Ari ırktan oluşan değişik kökenlere sahiptir. Bu oluşumdaki temel amaç Hititlerin içinde yer alan ve farklı etnik kökenlere sahip halkı aslında tek bir çatı altında toplamaktır. Bilinçli olarak devlet tarafından oluşturulan tanrılar, günümüzde Boğazköy yakınlarındaki Yazılıkaya Açık Hava Tapınağı'ndaki kaya kabartmalarında tasvir edilmişlerdir. Hurri kökenli Gökyüzü ve Fırtına tanrısı Teşup bu tanrıların başında yer almaktadır. Hititlerin inancına göre tanrı ve tanrıçalar insan biçiminde olduğundan, genellikle heykel ve kabartmaları onları temsil ederdi.

Hititlerde Hepat, Güneş tanrıçası ve baş tanrıça, Şulinkatte Savaş tanrısı, Şavşga Savaş tanrıçası, Nanni ise iki Dağ tanrısından birinin adıdır.