TÜRKİYE'NİN KÜLTÜREL MİRASI I - Deneme Sınavı - 10

Sultan I. Ahmet’in, Mimarbaşı Sedefkâr Mehmet Ağa’ya yaptırdığı, büyük boyutlu merkezi birimli mekân gelişiminin son aşamasına vardırıldığı, çini süslemeleriyle de dikkati çeken Sultan Ahmet Camii’nde (1609) Şehzade Camii’nin mekân düzeni yinelenmiştir. Avlu ile caminin köşelerine birer minarenin yerleştirilmesi, hünkâr mahfilinin yapı dışına alınması ilk kez bu camide uygulanmış yeniliklerdir.

Amasya II. Beyazid 1486, daha sonra inşa edilen Edirne II. Beyazıd Külliyesi ise 1501 tarihlidir. Bursa Orhan Gazi Külliyesi 1340 tarihlidir. İstanbul Fatih Külliyesi ise fetih sonrası, İstanbul’da tasarlanan ilk camidir. Doğru yanıt: A'dır.

I. Abdülhamit’in yaptırdığı iki katlı son cemaat yerinin üst katı hünkâr köşkü niteliğine bürünen 1778 tarihli Beylerbeyi Camii, Boğaz kıyısına yapılmış ilk padişah camisidir.

İstanbul Boğazı'nın hemen kıyısında yer alan Emirgan Hamid-i Evvel Camii 1781 yılında I. Abdülhamit tarafından erken yaşta ölen şehzadelerinden Mehmed ve onun annesi Hümâşah hatun için yaptırılmıştır. Ortaköy (Büyük Mecidiye) Camii, Sultan Abdülmecid tarafından Mimar Nigoğos Balyan’a 1853 yılında yaptırılmıştır. Dolmabahçe Camii, Sultan Abdülmecit'in annesi Bezmialem Valide Sultan tarafından başlatılıp ölümü üzerine Sultan Abdülmecit tarafından tamamlatılıp, 23 Mart 1855’te bir cuma töreniyle ibadete açılmıştır. Bebek (Hümayûn-u Âbad) Camii, Bebek Koyu’nda bulunur. 1913 yılında Mimar Kemaleddin tarafından, daha önce Nevşehirli Damat İbrahim Paşa tarafından yaptırılmış bir caminin yerine kesme taş kullanılarak yapılmıştır. Doğru yanıt: A'dır.

İstanbul’un fethinden sonra Fatih Sultan Mehmet’in, tarihi yarımadanın önemli tepelerinden biri üzerinde yer alan Oniki Havari Kilisesi’nin yerine Mimar Sinan-ı Atik’e yaptırdığı külliyesinin ana yapısını oluşturan Fatih Camii (1463-1471), İstanbul’da inşa edilen merkezi birimli ilk anıtsal Osmanlı camisidir.

İshak Paşa Camii (15.yy ikinci yarısı), Firuz Ağa Camii(1490) kare planlı kubbeli diğer örneklerdir. 17. yüzyılda Sultan yapıları dışında, devletin ileri gelenleri de Kösem Sultan’ın Üsküdar’da yaptırdığı Çinili Camii’nde (1640) olduğu gibi tek kubbeli camileri yeğlemişlerdir. III. Mustafa’nın Laleli Camii (1759-1763) Barok ögeler taşıyan bir yapıdır. Doğru yanıt: A'dır.

Danişmentliler, Kayseri Kölük Camii’nde (onarım 1210) olduğu gibi cami-medrese birlikteliğinin bir yapının bünyesi içerisine alınmış ilk örneklerini inşa etmişlerdir.

Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemi’nde, toplumun ihtiyacına cevap verecek biçimde genellikle ana yapısını caminin oluşturduğu değişik işlevli birden fazla yapıdan oluşan yapı toplulukları ve külliyeler inşa edilmiştir. Artukluların Mardin Emineddin ve Necmeddin Külliyeleri ile ana yapısını medresenin oluşturduğu mescit ve türbenin de yer aldığı Sultan İsa (Zinciriye) Külliyesi’ni inşa etmişlerdir. Anadolu Selçuklularının Kayseri’deki cami, medrese, çifte hamam ve türbeden oluşan Kayseri Huand Hatun Külliyesi’ni inşa etmişlerdir. Saruhanoğullarının Manisa’daki cami, medrese, mevlevihane, hamam, çeşme ve türbeden oluşan İshak Bey Külliyesi’ni inşa etmişlerdir. Menteşeoğullarının Balat’taki cami, medrese, hamam ve türbeden oluşan İlyas Bey Külliyesi’ni inşa etmişlerdir. Germiyanoğulları’da çeşitli külliyeler inşa etmişlerdir. Doğru yanıt: A'dır.

Özellikle Hristiyanlığın ilk ortaya çıktığı yıllarda evlerin ibadet amacıyla kullanıldıkları bilinir. Günümüze gelen örneklerden biri Suriye’deki Dura Europos’ta (Salihiye)’da yer alır. Bu alanda gerçekleştirilen kazılar sonucu 232/233 yılına tarihlenen evin bir odasının ibadethane için ayrıldığı bir diğer odanın ise vaftiz işleviyle kullanıldığı anlaşılmıştır.

Örtü sistemi tonoz olan bazilikalar Karadağ (Binbir kilise) ve Karaman gibi özellikle Orta Anadolu çevresinde çok yaygın olarak inşa edilmiştir.  Ada Tipi kiliselerde kubbenin kuzeyinde ve güneyinde yan nefler bulunmaz. Sakız Adası’nda yer alan Nea Moni Kilisesi örnek verilebilir. Tek nefli yapılar, doğu batı doğrultusunda dikdörtgen planlıdır. Bu tip yapıların Anadolu’da birçok örneği bulunmaktadır. Pamukkale (Hierapolis) Domitianus Kapısı yakınındaki şapel örneğinde olduğu gibi. İlk olarak Mısır’da 4. yüzyıl ortalarında başlayan manastır yapımları, tüm Hıristiyan dünyasında hızla yayılmıştır. Anadolu’da manastır kurumunun gelişmesi ve yaygınlaşmasında Kayserili Aziz Basileios’un rolü önemlidir. Örnek olarak 6. yüzyıla tarihlenen Antakya yakınında Genç Aziz Simeon’un Admirabilis Dağı’ndaki (Samandağ) manastırını verebiliriz. Doğru yanıt: A'dır.

Bizans Dönemi’nde, aileler için yer altı mezar mekânlarının (hipoje) inşa edildiği görülür.

Katakomp, Hristiyanların ilk yayılmaya başladığı dönemlerde gizli ibadet yerleri olarak tasarlanmıştır. Katakomplarda aynı zamanda ilk Hristiyan gömüleri de gerçekleştirdikleri yeraltı mezarlarının genel adıdır. Martyrium ise İsa’nın yaşamı ile ilişkili bir olayın geçtiği bir yerde ya da bir din şehidinin mezarı üzerine inşa edilen Erken Hıristiyan yapısıdır. Manastır ise dünya ile ilişkisini kesmiş Hıristiyan din adamlarının yaşaması için, genellikle kırsal alanda yapılmış yapı ya da yapı topluluğudur. Baptisteriumlar ise Hıristiyanlar için, içinde vaftiz töreni yapılan, genellikle de merkezi planlı dinsel yapılardır. Yeraltına yapılan mezar mekânların yanı sıra az sayıda olsalar da yerüstünde inşa edilmiş örnekler de vardır. Bu yapılar Roma mimarisinin devamı olarak karşımıza çıkarlar. Özellikle merkezi plan tipinin tercih edildiği, imparator veya imparatorluk ailesine mensup kişiler için inşa edilen mausoleum’lar bu tür yapılardandır. Doğru yanıt: A'dır.

Safranbolu, 1994 yılında Dünya Kültür Mirası Listesi’ne kabul edilmiştir.

Ksanthos antik kenti, Antalya ili, Kaş ilçesi Kınık köyü sınırları içerisinde bulunmaktadır. Ksanthos kutsal alanı ise Muğla ili Fethiye ilçesi, Kumluova beldesi sınırları içerisindedir. Ksanthos 1988 yılında Dünya Mirası Listesi’ne alınmıştır. Nemrut Dağı, 1987 yılında Dünya Mirası Listesi’ne alınmıştır. Göreme Vadisi, 1986 yılında UNESCO tarafından “Göreme Doğal ve Tarihi Milli Parkı” adıyla “Dünya Doğal ve Kültürel Mirası” listesine alınmış doğal ve arkeolojik sit alanıdır. Erken Dönem Türk Beyliklerinden Mengüceklilerin Divriği kolu hükümdarı Ahmed Şah ile eşi Melike Turan Melek’in, Sivas’a bağlı Divriği ilçesinde Ahlatlı mimar Hürremşah’a yaptırdıkları, cami, şifahane ve bir türbeden oluşan külliye yapısı, 1985 yılında Unesco Dünya Mirası Listesi’ne alınmıştır.

Safranbolu Türkiye’nin geleneksel mimarlığının korunmasında öncü ve örnek olmuştur. Safranbolu ayrıca, Türk kenti, Türk evi, Türk odası, geleneksel ev plan tipleri, ahşap mimarlık, geleneksel yaşam biçimi, büyük aile tipi, yaşamın katlar arasında bölünmesi, yazlık ve kışlık yaşama biçimi ve bunun ev mimarlığına yansıması, kapalı ekonomi gibi kavramların öğrenilmesinde de yardımcı olmuştur. Adeta 100-150 yıllık geçmişimize bir ayna tutmuştur. Bu özellikleri nedeniyle de 1994 yılında Dünya Kültür Mirası Listesi’ne kabul edilmiştir.

Antik Dönem ve Doğu Roma başkenti en önemli anıtlarıyla temsil edilmesi, Ayasofya ile Süleymaniye Camii gibi evrensel mimarlık başyapıtlarını içermesi, Osmanlı İmparatorluğu’nun başkenti en önemli anıtlarıyla temsil edilmesi, Karasurları askeri mimarlık alanında önde giden bir referans kaynağı olması İstanbul’un Dünya Mirası Listesi’ne girişi ve gerekçelerindendir.

Safranbolu ilk kez Danişmentliler Dönemi’nde 12. yüzyılda Türklerin eline geçmiştir.

Daha sonra Çobanoğulları buraya yerleşmiş, 13. yüzyılın sonunda Candaroğulları bölgeye hakim olmuşlardır. 1461 yılında kent Osmanlılar tarafından alınmıştır. Karamanoğulları Beyliği, Türkiye Selçuklu Devleti'nin ardından kurulan Karaman merkezli beyliktir.

Kentin gelişimini incelemek için tarihi yapılara bakıldığında, Kale denilen şehir içindeki tepe ve onun güney alanlarında ilk yerleşimler izlenir. Kalede bugün görülen Hükümet konağı, burasının yöneticilerin oturduğu idari bir merkez olduğunu gösterir. Kalenin güney yamaçları ise, halkın yerleşme yeriydi. Yerleşim alanlarının 17. yüzyılda kalenin güneydoğusuna, 18. yüzyılda kalenin batı ve kuzeyine doğru yayıldığı anlaşılmaktadır.

Türk evinin ilk ve özgün örnekleri açık sofalıdır. Batı Anadolu’da hâlâ yer yer rastladığımız açık sofalı evlerden Safranbolu Bağlar’da birkaç örnek kalmıştır.

Biçimsel olarak bakıldığında odaların kareye yakın oldukları görülür. Ev içindeki yeri çoğunlukla köşelerdir. İki oda arasına sofanın uzantısı eyvan girerek odaları birbirinden ayırır. Bu özellik sanki bir oba düzeninde her aile için kurulmuş ayrı ayrı çadırlar gibidir. Safranbolu’da odaya içeri denir. Bu terim biraz incelendiğinde Anadolu’da yaygın olarak kullanıldığı anlaşılır.

İçeri karşıtı sofa, dışarıyı temsil eder.

UNESCO tarafından 1975 yılı, Avrupa Mimarlık Mirası Yılı ilan edildi ve Türkiye ilk kez bu etkinliği Safranbolu’da uyguladı.

Önceleri katırlarla yapılan yolculuk ve mal taşınması demiryolunun 1935 yılında Karabük’e gelmesiyle daha da kolaylaşmış ve hızlanmıştır. Avrupa malı sanayi ürünlerinin ithalatı, Safranbolu’nun el yapımı ürünlerini durdurmuştur. Daha albenili, daha ucuz ve kolay sunulan bu ürünler pazarı ele geçirmiştir. Artık üretim yerine ithal edilmiş ürünleri satmak daha akılcı olmuştur. Bu amaçla tüccarlar Safranbolu çevresindeki pazarlara gittiler.

Bizans Dönemi’nde bugün Ulu Camii olarak anılan yapının Aya Stefanos Kilisesi, olabileceği düşünülmektedir.

Sokakların iki yanında yaya kaldırımı da yoktur çünkü 100-200 yıl öncesi otomobil olmadığından sokaklar sadece yayalar içindir.

Sokaklar, Arnavut kaldırımı denilen tarzda taş kaplamalıdır. Yolun ortası kenarlarından daha alçaktır. Böylece yağmur suyu ortadan akar, kapılardan içeri girmez. Sokakların köşe başları dönüşü rahatlatmak için pahlanmıştır. Bahçeleri sulayan suyun arkları sokağın bir kenarında yer alır.

Edirne, Osmanlılar zamanında Birinci Murad tarafından 1361 tarihinde alındı. O zaman başkent Bursa idi.

Selimiye Camii’nin yapılmasına kadar geçen süre içinde Yıldırım Bayezid Camii (1399?), Eski Cami, ulucami tipinde (1404-1414), Gazi Mihal Camii (1422), Beylerbeyi Camii (1428), Şah Melek Paşa Camii (1429), Muradiye Camii (1436), Üç Şerefeli Cami (1437-1447), II.Bayezid Külliyesi (1484-88) yapıldı. Bunların içinde en önemlisi olan Üç Şerefeli Cami, özellikle Sinan’a yeni ilhamlar vermiştir. Sultan Ahmet Camii’nde (1609) Şehzade Camii’nin mekân düzeni yinelenmiştir. Doğru cevap E'dir.

" Ayasofya kubbesi gibi büyük bir kubbe İslam Devleti'nde yapılmamıştır diye, kâfirlerin mimar geçinenleri ‘Müslümanlara karşı galebemiz vardır’ derlerdi. O kadar büyük bir kubbeyi durdurmak son derece zordur. ‘Benzerini yapmak mümkün olsa yaparlardı’ dedikleri, bu zavallının yüreğinde bir ukde olup kalmıştı.” (Tezkiretül Bünyan)

Sinan, Ayasofya’nın güçlü ve zayıf taraflarına hakim bir mimardı. Yapacağı yeni cami artık Ayasofya gibi kare dayanağa oturmayacaktı. Sekizgen böyle büyük bir kubbe için çok daha güvenliydi. Kemer sayısı sekize çıkarsa kemer açıklıkları küçülüyor, kubbe büyüklüğü, her tür ölçünün üstüne çıkarak, kainatı temsil etme gücünü kazanıyordu. Ve bu görünüşün Ayasofya ile hiçbir ilgisi yoktu. Artık Ayasofya reddediliyor ve yeni bir değer ortaya konuyordu ki bu da Selimiye’ydi. İşte Sinan böylece Ayasofya’yı aşmış oldu.