TÜRKİYE'NİN KÜLTÜREL MİRASI I - Deneme Sınavı - 7

Tüm insanlığın ilgiyle izlediği, evrensel değer taşıyan doğal ve kültürel varlıkların bakımsızlık, hızlı kentleşme, bayındırlık etkinlikleri sırasında zarar görmesi, başka yerlere taşınmak durumunda kalması karşısında UNESCO uluslararası topluluğu harekete geçerek, 1972'de Dünya Mirası Sözleşmesi olarak anılan uluslararası bir kampanya başlatmıştır. Türkiye Dünya Mirası Sözleşmesi'ni 1983 yılında onaylayarak bu programa katılmıştır.

ICOMOS, T. C. Kültür Bakanlığı tarafından yapılan öneriyi anlamlı ve olumlu olarak değerlendirmiş, Dünya Mirası olarak önerilen yerlerin niteliği, değerleri açıklanarak, önemleri vurgulanmıştır. Öneride İstanbul'un yukarıda sözü edilen ölçütlerden i, ii, iii ve iv ölçütlere uyması nedeniyle Dünya Mirası Listesi'ne girmesinin uygun görüldüğü belirtilmiştir. Dünya Mirası değerlendirmesinde önemli olan bu ölçütler şöyle sıralanmaktadır:

Ayasofya ve Aya İrini Kiliseleri Bizans, Gotlar Sütunu ve Hipodrom Roma Dönemi'ne ait eserlerdir. Asar-ı Atika Müzesi (bugünkü İstanbul Arkeoloji Müzesi) ise XIX. yüzyılda Osmanlı topraklarında yapıla kazılardan elde edilen zengin buluntuların sergilenmesine yönelik bir yapıdır. Ünlü müzecimiz Osman Hamdi Bey'in girişimleriyle gelişen proje üç aşamada gelişmiştir. İlk adımda orta bölüm açılmış (1891), daha sonra eklenen kuzey (1903) ve güney kanatlarla (1904-1907) bugünkü iki katlı, neoklasik cepheli bina ortaya çıkmıştır.

Tarihi Yarımada'nın doğal su kaynakları sınırlı olduğundan Roma Dönemi'nden başlayarak su ihtiyacını karşılamak için çok sayıda sarnıç yapılmıştır. Justinyen tarafından Ayasofya'nın batısına yaptırılan Bazilika Sarnıcı, günümüzde Yerebatan Sarnıcı olarak tanınmaktadır.

Kapadokya, coğrafi açıdan yeryüzünde tek ve karekteristik özelliklere sahip önemli bölgelerdendir. Bu bölge, Bizans döneminde İmparatorluğun önemli dini merkezlerinden biri olmuştur. Bölgede bulunan yaklaşık 230 yerleşmede 700’ü aşkın kaya kilisesi yer almaktadır. Göreme, Güzelyurt, Ihlara, Soğanlıdere, Kocamustafa Paşa, Zelve, Güzelöz, Konaklı, Derinkuyu, Kaymaklı, Uluağaç, Erdemli gibi yerleşmelerde dini yapıların yoğunluğu dikkati çekmektedir. Bu yerleşimler arasında Göreme, Ihlara, Soğanlıdere ve Zelve bilindiği gibi açık hava müzeleridir. Doğru seçenek A'dır.

Kapadokya Bölgesi’nde duvar resimleri 850 ile 950 yılları arasına tarihlenen bir grup kilise bulunur. “Arkaik grup” olarak isimlendirilen kiliselerin sayısı kesin olmamakla birlikte kaya kiliselerinin yüzde otuz beşini oluştururlar. Arkaik grup yapılarında eyalet üslubu görülmektedir. Bölgedeki kaya kiliselerinin resimlerini bölgenin zengin soyluları ile asker ya da rahiplerin yaptırdıkları bilinir. Bağışçıların portreleri bu duvar resimlerinde yer almaktadır. Resimleri yapanların çoğunun yerel sanatçılar olduğu, bazen kayayı oyan mimar ya da rahiplerin de resim yaptıkları ileri sürülür. Zelve 4 (Üzümlü) ve 5a No’lu Kiliseleri, Kızıl Çukur Stylites Niketas (Üzümlü), Ioakhim ve Anna Kiliseleri ile Güzelöz (Mistikan) Soğanlı’da ikonoklast öncesi duvar resimleri bulunmaktadır. Doğru seçenek A'dır.

Serbest haç planlı kiliseler Karadağ’da olduğu gibi Orta Anadolu’da da yoğun olarak benimsenmiştir. Özellikle Kapadokya Bölgesi’nde erken dönemlerden itibaren benimsenerek yaygınlaşmıştır. Bu plan tipine ait örnekler Göreme ve Ihlara’da bulunurlar. Ayrıca Taşkın Paşa Kiliseleri, Balkanderesi 1 no’lu kilise bu plan tipine sahiptir. Belisırma Direkli ve Göreme 17 No’lu Kilise, Soğanlı’da Tokalı, Gökçe’de Aziz Mamas kiliseleri Kare İçinde Haç (Kapalı Yunan Haçı) plan tipindedirler. Doğru seçenek A'dır.

Göreme Aziz Eustathios Kilisesi, İki nefli plan tipine sahip Kapadokya kiliselerindendir. Kapalı Yunan Haçı plan tipinde, iç mekâna hakim olan kubbe ortadaki dört serbest destekle taşınır. Merkezdeki kubbeden ana eksenlerde dört yana doğru uzanarak naosu örten tonozlar, yapının planını üstte haça dönüştürürler. Haç kollarının arasında kalan köşe mekânları tonoz ya da kubbelerle örtülüdür. Bu yapı tipinin mimari açıdan gelişmiş, başkent özelliklerinin uygulandığı örnekleri Göreme’de Elmalı, Çarıklı, Kılıçlar ve Karanlık Kilise yapılarında görülür. Doğru seçenek A'dır.

Mustafapaşa (Sinasos)’daki Aziz Basileos Kilisesi ikonoklast resimler içerir. Örtü siteminde yaklaşık bütün tavanı kaplayan bir haç vardır. Kapadokya Bölgesi’nde duvar resimleri 850 ile 950 yılları arasına tarihlenen bir grup kilise bulunur. “Arkaik grup” olarak isimlendirilen kiliselerin sayısı kesin olmamakla birlikte kaya kiliselerinin yüzde otuz beşini oluştururlar. Bu yapılar, Güllüdere Ayvalı, Ortahisar Tavşanlı, Soğanlı Azize Barbara, Çavuşin Büyük Güvercinlik kiliseleridir. Doğru seçenek A'dır.

İç mekânda görülen sütun, tonoz ve kemerler ile diğer mimari öğeler “işlevsel” öğeler olmaktan çıkıp, geleneksel mimarinin “strüktür simgeleri” olarak kullanılmışlardır. Amaç, var olan doğal bir kütlenin içinin oyulması suretiyle bir boşluk, dolayısıyla bir iç mekân yapmaktır. Geniş bir mekân, herhangi bir strüktür kullanılmadan ve örtü sorunuyla karşılaşmadan düz tavanlı yapılabiliyor, düz bir tavanın ortasına kubbe oyulabiliyor, bunun için de ne ince statik hesaplara ne de sütun, paye, kemer gibi taşıyıcı elemanlara ya da geçiş öğelerine gerek duyuyordu. Kaya yerleşimlerinde, tüf bloklarının içine oyulan mekânların, iklim ve ısı farklarının büyük olduğu İç Anadolu Bölgesi’nde, kışın soğuktan yazın sıcaktan korumada eşşiz bir yalıtıma sahip olmaları önemli bir etkendir. Kaya yerleşimlerinde mekânların yumuşak tüf kütlelerine oyularak yapılıyor olması, bu yapıları yapan mimarlara statik sorunlarla uğraşmama kolaylığını sağlamıştır. Siyasal otoritenin bölgede sık sık zayıflaması ve bölgenin dış saldırılara karşı dönem dönem çok savunmasız kalması, savunulması daha kolay olan kaya yerleşimlerinin önemini arttırmıştır. Yeraltı şehirleri, bölgede yerin altında, birbirine rampa ve basamaklarla bağlanan farklı düzeylerdeki mekânlardan oluşmaktadır. Dikey bacalarla sağlanan mükemmel havalandırma sistemine rağmen insanlarla dolu olduğunda havasız kalabilecek bu karanlık mekânlarda yaşayabilmek oldukça güç gözükür. Doğru seçenek A'dır.

Göreme’deki 11. yüzyıl sonrası duvar resimlerinde başkent üslubu hakimdir. “Başkent” üslubu yapılarından sütunlu kliliseler olarak anılan ve 11. yüzyıl sonrasına tarihlendirilen Karanlık, Elmalı ve Çarıklı Kiliseleri hemen hemen aynı program ve üsluba sahip olup, aynı atölyenin ustaları tarafından yakın tarihte yapılmış olmalıdırlar. Bu grubun üslup özelliklerine benzer diğer örnekler, Sarnıç, Karabulut, Cambazlı, Saklı, Yusuf Koç ve Meryem Ana Kiliselerinde bulunurlar. Doğu etkisinin yoğun olduğu üslubu eyalet üslubudur. Tokalı Eski Kilise’de görüldüğü gibi 9-10. yüzyıllara ait Arkaik grup yapılarındaki eyalet üslubunda resimler, şerit halinde çerçevesiz ve öyküleyici bir anlatımla kronolojik olarak verilmişlerdir. Klasik, Eklektik, Gotik üsluplar ise mimariye özgü üsluplardır. Doğru seçenek A'dır.

Kapadokya’da, Kaymaklı, Derinkuyu, Mucur ve Özkonak yeraltı şehirleri bulunmaktadır. Bu şehirlerin, Bizans İmparatorluk Dönemi’nde 5. ve 10. yüzyıllar arasında, Bizanslılar tarafından kullanılıp geliştirildiği kabul edilmiştir. Bizanslılar genellikle sığınma amacı ile kullandıkları yeraltı şehirlerinin sayısını artırarak, yeni yeraltı yerleşimleri yapmışlardır. Yeraltı şehirleri ikiden fazla kata sahiptirler. Katlar birbirine uzun koridorlarla bağlanır. Koridor girişlerinde, yan sövelerdeki oyuklara giren dikey yerleştirilmiş daire biçimli kapılar bulunur. Bu yerleşimlerde barınma mekânları, mutfak, erzak depoları, şarap işlikleri, ahırlar, kilise ve mezar odaları yer alır. Yeraltı yerleşimlerinde havalandırma, yeryüzünden en alt kata kadar inen derin bir bacadan yayılan havalandırma olukları ile sağlanmaktadır. Doğru seçenek A'dır.

Süleymaniye Külliyesi Mimar Sinan'ın İstanbul'da gerçekleştirdiği en büyük projedir.

Süleymaniye Külliyesi'nde toplam altı medrese bulunmaktadır. İlk dört medrese 1. 2. 3. 4. anlamlarına gelen Evvel, Sani, Salis ve Rabi Medreseleri'dir. Beşincisi yapıldığında imparatorluğun en üst düzey eğitim kurumu seviyesine çıkan Darülhadis Medresesi'dir. Altıncı medrese ise, tıp eğitimi için düzenlenmiştir.

Dünya Mirası'na girmek özel koşullara tabidir. Ancak bu statüyü sürdürmek, özgün değerlerin zedelenmesini önlemek ve onları geleceğe aktarmak önemli bir sorun olarak karşımızdadır. Dokuların yıpranması, ihmaller, kötü onarımlar yapılması bu değerlerin yıpranmasına veya toptan yitirilmesine yol açabilmektedir. Bu açıdan UNESCO ara raporlarla durumu izlemekte ve uyarılarda bulunmaktadır.

Kapadokya, İç Anadolu'nun güneydoğusundan doğuya doğru uzanan volkanik faaliyetlerin oluşturduğu bir coğrafi kuşak üzerinde yer alır. 10 milyon yıl önce başlayan volkanik faaliyetlerle Erciyes ve Hasan Yanardağı'nın püskürttükleri lavlar ve küller büyük bir alanı kaplamıştır. iki büyük dağın arasındaki alana ve kuzeyindeki araziye volkanik bir örtü yayılmıştır. Bölgedeki bitki örtüsü kalkmış, iklim değişmiş, gece ile gündüz arasındaki sıcaklık farkları artmış, bazalt kabuk çatlamıştır. Zamanla bu çatlakların arasında biriken yağmur suları, kabuğu oyarak bölgenin görünümünü değiştirmiştir. Ayrıca küçük kum ve toz parçalarını taşıyan rüzgar, önüne çıkan tepeleri alttaki sert tabaka ortaya çıkana kadar aşındırarak yassı ve sivri kaya tepecikleri olan peri bacalarının oluşmasına neden olmuştur.

Göreme Vadisi'ndeki yapıları manastır ve kiliseler oluşturur. Yerleşim alanında İkonoklasmus dönemi ve öncesine tarihlenen kiliselerin sayıca az, daha sonraki dönemlere ait kiliselerin daha fazla olduğu bilinmektedir. Göreme kızlar Kilisesi'nde 1055, Aziz Eustathios Kilisesi'nde 1148/1149 tarihlerini veren yazıtlar, en erken tarihli verilerdir.

İkonoklasmus sonrasına ait Azize Barbara Kilisesi, yerleşimin en erken duvar resimlerini içerir.

Kapadokya Bölgesi'nde Güzelyurt, Ihlara, Soğanlıdere, Erdemli, Kocamustafa Paşa, Zelve, Güzelöz, Konaklı, Derinkuyu, Kaymaklı, Uluağaç ve Tatlarin dini yapıların yoğunlaştığı merkezlerdendir. Bunlardan Ihlara, Soğanlıdere ve Zelve açık hava müzeleridir.

Bölgenin en basit kuruluşlu yapılarını keşiş hücreleri oluşturur. Keşiş hücreleri ile manastırlar arasında kesin bir ayrım olmadığı bilinir. Manastır daha büyük ve kapsamlı yapı topluluklarını içerirken, keşiş hücreleri daha küçüktür.