TÜRKİYE'NİN KÜLTÜREL MİRASI I - Deneme Sınavı - 5

Kuzey ve batı portallerinden farklı olarak Selçuklu portallerinin üslubunu taşıyan doğu portal, açıldığı hünkâr mahfili nedeniyle Şah Kapısı adıyla da anılmaktadır.

Edirne Selimiye Camii’nin dış avlusunda dokuz kapı bulunmaktadır. Esas kapıya Alay Kapısı, kıble yönündeki kapıya Dilenci Kapısı, doğudaki cami haziresine açılan kapıya da Darphane Kapısı denmektedir.

Divriği Şifahanesi, Ulu Camii’nin güneyine, doğu batı doğrultusunda dikdörtgen biçimli bir alana inşa edilmiştir. Kısmen iki katlı olan yapı, kapalı avlulu üç eyvanlı medrese plan şemasındadır. Avlusu aydınlık fenerlidir. Diğer birimleri farklı tonoz çeşitleriyle örtülüdür.

Formların standartlaşması ve bezemenin sadeleşmesi Osmanlı İmparatorluğu’nda yapı faaliyetlerinin en yaygın olduğu dönem olan Mimar Sinan döneminin özelliklerindendir.

Hristiyanlığı devlet dini olarak benimseyen Büyük Konstantin Dönemi’nde şehirde çeşitli kiliseler yapılmıştır. Kentin ayakta duran en eski kilisesi, yapımı 463 yılında tamamlanan Studios Manastırı’na bağlı olan ve Osmanlı Dönemi’nde camiye çevrilen İmrahor Camii’dir. Bugün harap durumda olan anıt, renkli mermer sütunları, döşeme mozaikleri ile Konstantinopolis’in erken dönem bazilikaları hakkında fikir vermektedir.

Sarnıçlar sık sık kuşatılan kentin gereksindiği suyun tutulmasına yardım eden, yaşamsal öneme sahip yapılardı. En ünlüleri Binbirdirek ve Yerebatan olan bu anıtlar devasa boyutları, ilginç taşıyıcı düzenleri ve ayrıntıları ile çok etkileyicidirler. Çarşamba, Edirnekapı ve Seyitömer’de bulunan açık sarnıçlar ise kentin su ihtiyacı için kullanılan bir diğer grup yapıdır. Kalın ve yüksek duvarları olan bu büyük hacimli hazneler zamanla içlerine ve üstlerine yapılan müdahalelerle özgün ayrıntılarını yitirmişlerdir.

Dünya Mirası Listesi’ne aday olabilmek için anıt veya sitin ulusal düzeyde yasal koruma altında olması gerekmektedir. Tarihi Yarımada’nın surlarla çevrili bölgesinin tümünün bir sit olarak tescili ancak 1995 yılında gerçekleşebilmiştir.

Dünya Mirası Listesi’ne aday olabilmek için anıt veya sitin ulusal düzeyde yasal koruma altında olması gerekmektedir. Tarihi Yarımada’nın surlarla çevrili bölgesinin tümünün bir sit olarak tescili ancak 1995 yılında gerçekleşebilmiştir. 1984 yılında İstanbul’un yasal koruma altına alınmış olan sit alanları sınırlı sayıdaydı. Bunda sit tesciline olanak veren 1710 sayılı yasanın çok geç bir tarihte, 1973’te çıkarılmış olması önemli bir etkendir. Yasanın sağladığı olanakla Tarihi Yarımada’da kentsel ve arkeolojik nitelikte 4 alan sit olarak tescil edilmiştir. Bunlardan ilki Topkapı Sarayı’ndan Sultanahmet’e
uzanan ve güneyde Marmaraya kadar inen ve Arkeolojik Park olarak anılan alandır. İkincisi Süleymaniye’dir; külliye ve çevresindeki ahşap evlerin bulunduğu kentsel alan dokusu ve anıtsal yapılarıyla önemlidir. Üçüncü sit alanı Zeyrek, Zeyrek Camii ve çevresindeki ahşap evleri kapsayan kentsel sit alanıdır. Dördüncü alan II. Theodosius Surları ve çevresindeki koruma bandını kapsayan Karasurları’dır. Birbirinden bağımsız olan bu dört alan “İstanbul’un Tarihi Alanları” olarak tek bir isim altında toplanmıştır.

ICOMOS, T.C. Kültür Bakanlığı tarafından yapılan öneriyi anlamlı ve olumlu olarak değerlendirmiş, Dünya Mirası olarak önerilen yerlerin niteliği, değerleri açıklanarak, önemleri vurgulanmıştır.
Dünya Mirası değerlendirmesinde önemli olan bu ölçütler şöyle sıralanmaktadır:
• İnsanın yaratıcı dehasının üst düzeyde bir temsilcisi olması,
• Dünyanın bir kültür bölgesinde veya bir dönemde mimarlık veya teknoloji, anıtsal sanatlar, kent
planlama veya peyzaj tasarımı alanlarında önemli gelişmelere, insani değer alışverişlerine
tanıklık etmesi,
• Yaşayan veya yok olan bir kültür geleneğinin veya uygarlığın ünik veya olağanüstü, ender
rastlanan bir temsilcisi olması,
• Bir yapı tipinin seçkin bir örneği, ya da insanlık tarihinin önemli bir aşamasını veya aşamalarını
gösteren bir mimari ve teknolojik bütünün veya peyzajın örneği olması.

Dünya Mirası başvurusu bu kapsamda incelenmelidir. Tarihi kent içinde önerilen alanların sınırlı olması, kentsel dokuda yakın tarihlerde meydana gelen bozulmalardan kaynaklanmaktadır ve bazı özel alanları uluslararası topluluğun yardımıyla koruma yönündeki politik iradeyi açıklamaktadır.
Öneride dört alanın kapsanması istenmektedir:
1. Yarımadanın ucunda yer alan ve sınırları 1953 ve 1956 yıllarında tanımlanan Arkeolojik Park,
2. 1980 ve 1981 yıllarında koruma altına alınan Süleymaniye Mahallesi,
3. 1979’da koruma altına alınan Zeyrek Mahallesi,
4. 1981’ de koruma altına alınan Sur Bölgesi.

Cumhuriyet Dönemi’ne gelindiğinde, bu önemli anıtın barındırdığı
değerlerin, herhangi bir kısıtlama olmaksızın tüm insanlığa rahatlıkla sunulabilmesi için 1935’te çıkarılan özel bir yasa ile Ayasofya müzeye çevrilmiştir.

İstanbul’un fethinden sonra Fatih, yönetim merkezini Edirne’den İstanbul’a nakletti ve birçok proje başlattı. Bunlardan biri Yeni Saray’ın yapımıydı. Bu amaçla Tarihi Yarımada’nın ucunda yaklaşık 700.000 metrekarelik bir alan seçildi.

XVI. yüzyılda Mimar Sinan tarafından yaptırılan Süleymaniye Camii ve Külliyesi çevresindeki semte adını vermiştir. Haliç’e hakim bir yamaca yapılan cami, kentin Haliç siluetinin en belirgin ögesi olarak belleklere kazınmıştır.

Darüşşifa revaklı iki avlu çevresinde gelişen büyük bir yapıdır. Muhtemelen ilk avlu halka açıktı. Burada hastalar muayene ediliyor, ayakta tedavi olanlara ilaç veriliyordu. İkincisi ise yatılı hastalar tarafından kullanılmaktaydı. Hastahanede ilaç yapmak ve özel perhiz yemekleri pişirmek için kullanılan bir eczahane ve hastaların yıkanması için bir hamam bulunmaktadır. Bodrum katlar depolama ve kiraya verilen mekânlar olarak kullanılmış olmalıdır.

Kapadokya Bölgesi’ndeki Bizans Dönemi’ne ait kaya yerleşimleri, bölgenin coğrafi ve fiziki yapısından yararlanılarak oluşturulmuştur. Bu yerleşimlerin oluşumunda bölgenin tarihi de etkilidir. M.Ö. 1200 yıllarında Hitit egemenliğinin sona ermesinden sonra, bölgenin MÖ 700-650 yıllarında Kimmerlerin, MÖ 585 ve MÖ 350 yıllarında Perslerin hakimiyeti altına girmesi Kapadokya Bölgesi’ndeki Bizans Dönemi’ne ait kaya yerleşimlerinin oluşumdaki tarihi etmenlerdendir.

8. yüzyıl başında başlayıp 9. yüzyılın sonlarına kadar süren İkonoklasmus dönemlerinde, bölgenin korunaklı yapısı nedeniyle manastır toplulukları
gelişmiştir. 9. yüzyılın ikinci yarısından 1071 yılına kadar olan süre içinde Bizans Kapadokya’sı altın sürecini yaşamış, kiliseler ve buradaki resimlerin çoğu bu dönemde yapılmıştır.

14. yüzyıldan itibaren Kapadokya’da din adamlarının azalmaya
başladığı ve manastır bütünlüğünün bozulduğu düşünülmektedir.

İki nefli yapı tipi bölgede oldukça sınırlıdır. Tek örnek Aziz Eustathios kilisesidir. Üç nefli ya da bazilikal planlı yapılar da bölgede çok az tercih edilmiştir. Bunlar, Tokalı Aşağı Kilise ile Aynalı Kilise’dir. Kuzey, güney ve batıda üç serbest haç koluna sahip olan serbest haç plan tipi Kapadokya mimarisinde yaygınlaşmıştır. Göreme’de El Nazar, 5a, 6a, 27 ve 29a No’lu Kiliseler bu plan tipinde yapılmış örneklerdir.Yeni Kilise’nin batısındaki, giriş mekânı biçiminde düzenlenen ancak, orijinalde tek nefli, beşik tonozlu bir kilise olan Eski Kilise, 10. yüzyıla tarihlenmektedir.

Tokalı Eski Kilise’nin duvar resimleri bir bütün olarak, Kapadokya’daki 10. yüzyıl anıtsal resim sanatının en iyi örneğini oluşturur. Sahneler, tonozda ve duvarların üst bölümünde yer alırlar. Tonoz tam ortadan, üzerine madalyon içinde büst şeklinde Tevrat peygamberlerinin resmedildiği doğu batı doğrultusunda uzanan bir şeritle iki bölüme ayrılmıştır Bu bölümlerin herbirinde, doğu batı doğrultusunda uzanan figürlü bezemeli üç geniş şerit yer alır.

Ihlara civarındaki kilise resimlerinin yerli Kapadokya ve Bizans etkisinden uzak olduğu görülür. Diğer yandan Belisırama çevresindeki kiliselerin duvar resimlerinin açıkça Bizans özellikleri gösterdiği bilinir. Bu kiliselerin yerel ve ortak özellikler gösteren resim programları vardır. “Ihlara anlatımda olduğu gibi kesintisiz bir şerit biçiminde sürmez. Birbirine yakın ya da birbirinin tamamlayıcısı gibi görünen bazı sahneler, bağımsız gruplar halinde resmedilir. Ihlara çevirimi, genel olarak arkaik olarak adlandırılan öyküleyici anlatımdan farklılıklar içerir. Ihlara’daki duvar resimlerinde yer alan bitkisel ve geometrik süslemeler, sahnelerden arta kalan bölümleri hiç boş yer bırakmamacasına kaplarlar. İnce, uzun figürler daha dinamik, kumaş kıvrımları daha keskin olarak belirgindir.

Kapadokya Bölgesi’nin kaya kiliselerinde altı ana plan tipinin uygulandığı görülmektedir. Kaya kiliseleri plan tiplerine göre, tek nefli kiliseler, iki nefli kiliseler, bazilikalar, serbest haç planlı kiliseler, kare içinde haç ya da kapalıYunan Haçı planlı kiliseler ve düzensiz planlı kiliseler biçiminde sınıflandırılırlar.

Kapadokya bölgesi, Orta Bizans Dönemi duvar resimlerinin en yoğun bulunduğu bölgelerden biridir. Bu bölgede, pahalı olması ve iyi yetişmiş ustalar gerektirmesi açısından mozaik tekniği yerine fresko ve secco teknikleri uygulanmıştır.