TÜRKİYE EKONOMİSİ

2013-2016 döneminde kamu gelirlerinin GSYH'ye oranının dünya ortalaması ilgili dönemde (2013-2016) %23,3 ile %24,7 arasında değişmektedir. Türkiye dünya ortalamasının üzerinde yer alırken, sosyal devletin ağırlığının olduğu AB üyesi ülkelerden İngiltere ve Yunanistan’da bu oranlar çok daha yüksektir. ABD ve Brezilya’da ise kamu gelirlerinin GSYH’ye oranı %20’ler civarındadır. Türkiye'de %32 civarında olan bu oran İngiltere'de %35'ler ve Yunanistan'da ise %47 civarındadır.

Giderek artan borç taksitleri ve faiz ödemeleri ülke ekonomilerini kısır döngü içine sokmaktadır. 2008 krizinden sonraki dönemde, ülkelerin büyük bölümünde borç oranları aşırı yükselmiştir. Ancak, Japonya’nın borç oranı %200’ler düzeyinde olmakla birlikte, sürdürülebilirlik sorunu yaşamamaktadır. Rusya son dönemde borç oranı açısından dünyanın en düşük oranına sahiptir. Türkiye de merkezi hükûmet borçlarının GSYH’ya oranı açısından düşük ülkeler grubundadır. İngiltere'de %110'lar civarında olan bu oran ABD'de ise %105'ler civarındadır

Kamu harcamaları ile kamu gelirleri arasındaki fark, 1999-2004 döneminde oldukça yüksektir. 2001’in ortasından itibaren uygulanan ekonomik istikrar politikaları ile harcama ve gelir arasındaki fark belirgin olarak azalmıştır. 2008’de başlayan küresel mali krizin etkileri ile 2008-2010 döneminde, kamu harcamaları ile gelirleri arasındaki fark açılmış fakat daha sonra tekrar düşmüştür.

2017 yılı itibari ile,

Kamu gelirlerinin merkezî yönetim bütçesindeki paylarına bakıldığında 1980'lerde %50'ler civarında olan gelir vergileri 2017'de %22'lere kadar düşerken; 1980'lerde %20'ler civarında olan mal ve hizmet vergileri 2017'de %44'lere kadar yükselmiştir. Gelir vergileri için 1980'de 50,8 olan bu oran, 2017'de 22,8; mal ve hizmet vergileri için 1980'de 22,6 olan oran, 2017'de %44,4'tür.

Dahilde alınan mal ve hizmet vergileri:

Yukarıdakileri ülkeler ile kamu-özel sağlık harcamalarının GSYH’ye oranı açısından bir sıralama yapıldığında ilk sırada Şili ardından Kore, Çekya, Meksika ve son olarak Türkiye gelir.

Türkiye’de kamu borçlanmasından sorumlu olan birim, Cumhurbaşkanlığı hükûmet sisteminden önce Başbakanlığa bağlı Hazine Müsteşarlığı iken, 2018 yılında yürürlüğe giren Cumhurbaşkanlığı hükûmet sistemi ile birlikte kamu borçlanmasında sorumlu birim artık Hazine ve Maliye Bakanlığıdır.

Kamu mülkiyetindeki ekonomik kuruluşların (KİT’lerin) yönetim ve mülkiyetinin özel sektöre devredilmesidir. Burada KİT’lerin sermayesinin en az Yüzde 51’inin özel sektöre devri gerekmektedir. KİT çatısı altında yer alan fakat devletin Yüzde 50’den daha az paya sahip olduğu iştiraklerdeki kamu payının özel sektöre devrini ise kamunun elindeki menkul değerlerin satılarak paraya dönüştürülmesi olarak ifade edebiliriz. Özelleştirmede ilk şart mülkiyet devrinin gerçekleşmesidir. Çünkü bu sayede söz konusu kuruluş, devlet kontrolünden çıkmakta ve bütçe üzerindeki yükü (varsa) azalmaktadır. Yönetim devri de özelleştirmenin ikinci koşuludur.

Kamu ekonomisinde içinde mahalli idareler, gerek bütçeleri gerekse ekonomik etkileri açısından önemlidir. Mahalli idareler bütçeleri denildiğinde belediyeler, il özel idareleri, İller Bankası ve su ve kanalizasyon idareleri bütçeleri anlaşılmaktadır. Mahalli idare bütçelerinin %90’ı belediye bütçelerinden oluşmaktadır.

Kamu harcamaları ile kamu gelirlerinin gelişimi için Cumhuriyet dönemindeki gelişmelere kısaca göz attığımızda, 1930’lu yıllarda devletçi sanayileşme politikaları neticesinde kamu harcamaları hızla artmıştır. 1939-1945 döneminde (II. Dünya Savaşı döneminde) kamu harcamalarının GSYH’ya oranı giderek düşmüştür. Dolayısıyla devletçi politikaların uygulandığı 1930’lu yıllar ile II. Dünya Savaşı döneminde kamu harcamalarında ani dalgalanmalar mevcuttur. Savaştan sonraki dönemde kamu harcamalarının GSYH’ya oranında tekrar bir artış trendi söz konusudur. 1950’li yıllarda ise ciddi dalgalanmalar olmamıştır. Bu dönemde, kamu gelirleri de harcamalarla benzer bir seyir izlemiştir. 1970’lerin ilk yıllarına kadar bütçe denkliği genel olarak önemsenirken, bu tarihlerden sonra belirgin bir şekilde açık veren bütçeler söz konusudur. 1990’lı yıllar, kamu harcamaları ve kamu gelirleri arasındaki farkın iyice açıldığı yıllardır.

Türkiye’de kamu harcamalarında 1950’lere kadar sadece idari sınıflandırma yapılmıştır. Bu tarihten sonra ekonomik sınıflandırma mevcuttur.

Açıklama: Kamu Açığı : Toplam kamu harcamalarının toplam kamu gelirlerini aşan kısmıdır. Cari harcamalar : Yatırım harcamaları dışında kalan, ağırlıklı olarak personel harcamaları ile yönetim giderlerinden oluşan harcamalardır. Transfer harcamaları : Emekli ve muhtaçlara yapılan ödemeler ile tarım kesimine yönelik destekleme alım ödemeleri, öğrencilere yapılan aktarımlar gibi transferleri ifade eder. Yarı Kamusal Mal / Hizmet : Tüketimleri sonucu topluma yoğun dışsal faydalar sağlarken, kişilere de ayrıca özel fayda sağlayan mal ve hizmetlerdir. Tam Kamusal Mal / Hizmet : Bireylerden herhangi birisinin tüketimi nedeniyle, diğerlerinin aynı malı tüketme olanağında herhangi bir azalışın olmadığı, birlikte ve eşit biçimde tüketilen mal ve hizmetlerdir.

Kamu bütçesinde harcamaların finansmanında kullanılan kamu gelirlerinin en önemlisi vergi gelirleridir. Bunun dışındaki gelirler ise vergi dışı normal gelirler, özel gelirler ve fon gelirleri, diğer gelirler ve katma bütçe gelirleri olarak sınıflandırılmaktadır. Saydığımız bu gelirler, dar anlamda kamu gelirlerini oluşturur.

Türkiye’de kamu mali yönetimine ilişkin ilk düzenleme 1927 yılında çıkarılan 1050 sayılı Muhasebe-i Umumiye Kanunu’dur. Bu kanun 2006 yılına kadar uygulanmıştır. 2006 yılından itibaren bütçeler 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu’na göre hazırlanmaktadır.

Bütçe türleri, ulusal değil uluslararası normlarca benimsenen biçimde yeniden tanımlanmış ve sınıflandırılmıştır.

5018 sayılı Kanun, orta vadeli yaklaşım adı altında üç yıllık bütçe uygulamalarını zorunlu hale getirmiştir. Orta vadeli harcama sistemi, öngörülen bütçe yılı ile onu takip eden iki veya daha fazla yılı kapsadığı için geleceğe yönelik sağlıklı projeksiyon yapma imkânını artırmakta ve harcamaları disiplin altına almaktadır. Bu nedenlerle orta vadeli harcama sisteminin bütçe disiplini açısından olumlu etkileri görülmektedir.

Kamu ekonomisinde içinde mahalli idareler, gerek bütçeleri gerekse ekonomik etkileri açısından önemlidir. Mahalli idareler bütçeleri denildiğinde belediyeler, il özel idareleri, İller Bankası ve su ve kanalizasyon idareleri bütçeleri anlaşılmaktadır. Mahalli idare bütçelerinin %90 (yüzde doksan)’ı belediye bütçelerinden oluşmaktadır. Merkezî yönetimin ağırlık kazandığı ülkelerde mahalli idarelerin etkisi sınırlıdır.