TÜRKİYE'DE SOSYOLOJİ

Türkiye’de sosyolojinin en belirgin özelliği siyasete aşırı bağımlılık
göstermesidir. Bu nedenle sosyolojimizdeki belli başlı konu ve eğilimlerin dönemlere göre değişmesi sorun edilmemiştir.

“İlk sosyologumuz” olarak da gösterilen Cevdet Paşa tarafından hazırlanan Mecelle kanunu ile hukuk alanında bir senteze gidilir.

Prens Sabahattin’in görüşlerinin iki önemli dayanağı, serbest bireysel girişim ve adem-i merkeziyet ilkesiydi.

Türkçülüğün etkili bir siyasal akım ve aynı zamanda bir sosyoloji anlayışı olarak benimsenmesi II. Meşrutiyet’in ilk yıllarına rastlar. 1910’larda Rusya’dan gelen Türkçülerin öncülüğünde kurulan Türk Yurdu dergisi çevresinde gelişen akım, kısa sürede Ziya Gökalp’in sosyolojik incelemeleriyle en yetkin ifadesine kavuşmuştur. Türkçülüğe sistemli bir sosyolojik boyut kazandıran Gökalp olmuştur.

Yeni Türkiye, Yakın Doğu İslam coğrafyasından kendisini yalıtmış
bir halde gelişme doğrultusunu tercih etmiştir. Bu tercih ise laiklik kavramı ile ifade edilecektir. Yeni Türkiye’nin kuruluşu sonrasında sosyolojide en çok ele alınan konulardan birinin din ve laiklik olması boşuna değildir.

Sosyalizm, kısa bir süre için, o da Kurtuluş Savaşı yıllarında Türkiye’de yönetici kadroların bir siyasi seçeneği olarak gündeme gelmiştir. Ancak bu yıllarda sosyalizme, ülke sorunlarının anlaşılması ve çözümlenmesi için değil, dış ilişkiler düzeyinde Sovyet Rusya ile işbirliğini güçlendirmek için araç olarak başvurulmuştur.

Baykan Sezer onun bu arayışlarını Doğu-Batı çatışması görüşüyle geliştirerek, Türkiye’nin sorunlarını Türk toplum tarihinin birikimine dayalı bir açıklama çerçevesine oturtmuştur.

Türkiye’de sosyolojinin başlangıcından bugüne dek Batıcılığın temel ve
başat eğilimi oluşturduğu bir gerçektir.

Türkiye’nin temel sorunlarının çözümünün Batı toplum ve tarih modeli çerçevesinde ele alınması nedeniyle Türk sosyolojisinin en başta gelen konusu Batıcılaşma/Batılılaşma olmuştur.

Türkiye’de sosyolojinin hazırlık dönemi II. Meşrutiyet öncesi döneme rastlar. Kayda değer bir nokta, 1895-1908 arasındaki bu dönemde Batı sosyolojisinin Osmanlı Devleti sınırları içinde olmaktan çok, Avrupa’da sürgünde bulunan Jön Türkler arasında ilgi çekmeye başlamasıdır. Abdülhamit rejimine karşı eleştirel, muhalif bir tutum takınan Jön Türkler özellikle Fransa’yı tercih etmişlerdir. Bir bakıma Fransa’da bulunmaları ile Fransız düşüncesinin nüfuzu altında kalmaları benzer nedenlere dayanmaktadır.

A) seçeneğindeki "Kollektif Bilinç"  kavramı, Gökalp’in tasarladığı kolektif, üniter, dayanışmacı ve ulus yurttaşlığına dayalı toplum düzeni için ideal bir çerçeve sunmuştur. C)  seçeneğineki Marx’ın Külterel materyalizm’i --Sosyalizm düşüncesi ülkemizde sosyologlarımız arasında uzun bir süre rağbet görmemiştir. Özellikle kolektif mülkiyet ve sınıf çatışması düşüncesi onlara kabul edilemez görünmüştür. Ancak bunun ötesinde Türkiye’de Batıcılaşma akımı Batı içi ulusal çelişkilere dayalı bir siyaset olduğu için, işçi sınıfı ile burjuvazi arasında çatışmayı gündeme getiren XIX. yüzyıl sosyalizmine yakınlık duyulmamıştır. Ancak XX. yüzyıl başlarında sosyalizm Rusya’da bir devlet siyaseti haline geldiğinde ve II. Dünya Savaşı sonrasında bir devletler bloğunun savunduğu bir cephe siyaseti oluştuğunda, Türkiye’de de sosyalizm akımına yönelik bir ilgi ortaya çıkmıştır, fakat bu ilginin sosyolojiyle buluşması için 1960’lı yıllara kadar beklemek gerekecektir. Daha erken dönemde, çalışmalarında sosyoloji ile sosyalizm öğretisini bütünleştiren belki de tek kişi Hikmet Kıvılcımlı’dır. Ancak Kıvılcımlı’nın Türk sosyoloji tarihinde adının bile geçmemesi sosyalizmin devlet tarafından bir siyasi seçenek olarak görülmemesinin bir sonucudur. D) seçeneğinde, Sabri F. Ülgener Max Weber’in görüşlerinden hareketle-, ülkemizde Batı örneğinde ekonomik rasyonaliteye dayalı bir kapitalizmin yeşerememesinin asıl nedeni olarak Müslüman değerler sistemini göstermektedir. E) seçeneğindeki önde gelen bir anti-Marksist sosyolog olan Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu “teşebbüs hamlesi ruhu” kavramlaştırması ile ulusçu doktrinle liberalizmin bir sentezini gerçekleştirmiş ve Marx’ın tarihsel materyalizmine karşı tarihsel psikolojizmi geliştirmiştir ve karizmatik liderliğin önemini savunmuştur. Doğru yanıt B) seçeneğindeki comte'in "Üç Hal Kanunu "dur.

A ) Seçeneğinde, I. Dünya Savaşı yıllarında “Türkler Bu Muharebeden Ne Kazanabilirler?” başlıklı çalışmasında Türklere Turan yolunu gösteren Tekinalp, Türkçe ve diğer dillerde yayınladığı “Türkler Bir Ruh-u Milli Arıyorlar”, Türkizm ve Pantürkizm, Türkleştirme başlıklı çalışmalarıyla Anadolu ile sınırlı bir Türkçülük anlayışının devamcısı olmuştur. B) ve D) seçeneklerinde Sosyoloji disiplini içinde yetişmemiş olsalar bile sosyolojik perspektif barındıran görüşleriyle Yusuf Akçura, Ahmet Ağaoğlu gibi aydınlar da Türk ulusçuluğunun mimarları arasında yer alırlar. E) seçeneğinde, Muzaffer Sencer Dinin Türk Toplumuna Etkileri başlıklı eserin yazarıdır.  Doğru yanıt C) seçeneğidir.

B) seçeneğindeki Mecelle kanunu; Sözgelişi modern Batılı hukuk anlayışının kısmen de olsa benimsenmesi yüzyılın ortalarında gerçekleşmiştir ve bu alandaki Batılı tesirler Osmanlı’da görülen anayasa hareketlerinde büyük bir rol oynamıştır. “İlk sosyologumuz” olarak da gösterilen Cevdet Paşa tarafından hazırlanan Mecelle kanunu ile hukuk alanında bir senteze gidilir. Batı’dan C) seçeneğinde, ancak Prens Sabahattin’den oldukça farklı eğilimlere sahip düşünürler de Batıcılık ortak paydasında birleşmektedirler. Örneğin, önde gelen bir anti-Marksist sosyolog olan Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu “teşebbüs hamlesi ruhu” kavramlaştırması ile ulusçu doktrinle liberalizmin bir sentezini gerçekleştirmiş ve Marx’ın tarihsel materyalizmine karşı tarihsel psikolojizmi (toplumsal gelişmede bireysel iradenin ve karizmatik liderliğin önemini) savunmuştur.D) seçeneğinde,1860’lardan itibaren Genç Osmanlıların yurt dışında faaliyet gösteren çeşitli yayın organlarında ve Tanzimat devrine damgasını vurmuş Mecmua-i Fünun gibi dergilerde, sosyolojiyle doğrudan ilgili olmamakla birlikte (sosyoloji Batı’da da henüz emekleme evresinde, genç bir bilimdir), Aydınlanma düşüncesi, toplumsal reform ideali ve tarih felsefesi etrafında şekillenen Batılı toplum teorilerini -yeterince sistemli ve güçlü olmasa bile- tanıyıp tanıtmaya yönelik bir temayül görülmeye başlar. Ali Suavi, Ahmet Mithat Efendi gibi aydınlarda bu tür yönelişlerin ilk örneklerini görürüz. E)seçeneğnde, Sabri F. Ülgener Max Weber’in görüşlerinden hareketle-, ülkemizde Batı örneğinde ekonomik rasyonaliteye dayalı bir kapitalizmin yeşerememesinin asıl nedeni olarak Müslüman değerler sistemini göstermektedir. Doğru Yanıt A) dır.

A) seçeneğindeki, Gökalp, getirdiği kültür uygarlık ayrımı ile de Cumhuriyet rejiminin Batılılaşma tercihini doğrulayan bir kanal açmıştır. Aslında bu ayrım, Türkleşme ile Batılılaşma seçenekleri arasında hem bir denge hem de uyum olması gerektiği düşüncesini içeriyordu.  C) seçeneğii; 1870’lerde Ali Suavi, Ahmet Vefik Paşa, Şemsettin Sami gibi kişilerin eserlerinde ilk işaretleri görülen Türkçülük, ilk defa Balkan Savaşı yıllarında siyasi bir kadrolaşma içinde yerini almış ve daha sistematik bir öğreti haline gelmiştir. D) seçeneği; 1934’te kurulan İ.Ü. İktisat Fakültesi İçtimaiyat Enstitüsü’nün Gerhard Kessler, Wilhelm Röpke, Fritz Neumark, Alexander Rüstow gibi Alman hocaların etkisi altında Gökalp’in sosyoloji anlayışıyla örtüşmeyen bir çizgide varlık kazanmas E) seçeneği; Akçura’nın Türklüğü İslam öncesi pagan devrin özellikleriyle tanımlamıştır ve üçlü siyaset ayrımını yapmıştır , bu bağlamda Gökalp’ın Türkçülük analyışıyla ayrılmaktadır. B) seçeneği; Ziya Gökalp’in asistanlığını yapan Tekinalp (Moiz Kohen), I. Dünya Savaşı yıllarında “Türkler Bu Muharebeden Ne Kazanabilirler?” başlıklı çalışmasında Türklere Turan yolunu gösteren Tekinalp, Türkçe ve diğer dillerde yayınladığı “Türkler Bir Ruh-u Milli Arıyorlar”, Türkizm ve Pantürkizm, Türkleştirme başlıklı çalışmalarıyla Anadolu ile sınırlı bir Türkçülük anlayışının devamcısı olmuştur. Doğru Yanıt B)  Munis Tekinalp seçeneğidir.

İslam kimliğini sosyal gelişme/ilerleme önünde bir engel olarak gördükleri için dini konulara eğilme gereği duyan sosyologlardan  Ziya Gökalp İlm-i İçtimai Dini, Hilmi Ziya Ülken Dini Sosyoloji, Cahit Tanyol Laik Ahlaka Giriş ve Laiklik ve İrtica, Muzaffer Sencer Dinin Türk Toplumuna Etkileri başlıklı eserlerini kaleme almışlardır. D) seçeneğinde bu sosyolaglardan farklı olarak bir anti-Marksist sosyolog olan Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu ise “teşebbüs hamlesi ruhu” kavramlaştırması ile ulusçu doktrinle liberalizmin bir sentezini gerçekleştirmiş ve Marx’ın tarihsel materyalizmine karşı tarihsel psikolojizmi (toplumsal gelişmede bireysel iradenin ve karizmatik liderliğin önemini) savunmuştur. Doğru yanıt D) seçeneğidir, Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu

A) seçeneğinde önde gelen bir anti-Marksist sosyolog olan Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu “teşebbüs hamlesi ruhu” kavramlaştırması ile ulusçu doktrinle liberalizmin bir sentezini gerçekleştirmiş ve Marx’ın tarihsel ma teryalizmine karşı tarihsel psikolojizmi (toplumsal gelişmede bireysel iradenin ve karizmatik liderliğin önemini) savunmuştur. B) seçeneğinde Sabri F. Ülgener Max Weber’in görüşlerinden hareketle-, ülkemizde Batı örneğinde ekonomik rasyonaliteye dayalı bir kapitalizmin yeşerememesinin asıl nedeni olarak Müslüman değerler sistemini göstermektedir. C)  seçeneği Ziya Gökalp ve Türkçülük anlayışı. E) seçeneğinde Ziya Gökalp’in asistanlığını yapan Tekinalp (Moiz Kohen), I. Dünya Savaşı yıllarında “Türkler Bu Muharebeden Ne Kazanabilirler?” başlıklı çalışmasın da Türklere Turan yolunu gösteren Tekinalp, Türkçe ve diğer dillerde yayınladığı “Türkler Bir Ruh-u Milli Arıyorlar”, Türkizm ve Pantürkizm, Türkleştirme başlıklı çalışmalarıyla Anadolu ile sınırlı bir Türkçülük anlayışının devamcısı olmuştur. Doğru Yanıt D) seçeneği olan Prens Sabahattin Science Sociale  ( Le Play ) okulunun görüşleri Özal’ın partisi tarafından yeniden hatırlanacak ve  temsil edilecektir.

Doğru Yanıt C) seçeneği olan 1960’lardan başlayarak 1970’ler boyunca iktisat biliminin önem kazanması sonucu başta Sabri Ülgener, Sencer Divitçioğlu ve İdris Küçükömer olmak üzere iktisatçıların ülkenin düşünce gündeminde öne çıktıklarını, tartışmalara yön verdiklerini görüyoruz.

Doğru Yanıt D) İslamiyeti, gerek dünyevi bir toplumsal yaşama formu gerekse bir öğreti olarak modernizmin parametreleriyle uyumlu gösterme çabası giderek hâkim olmuştur. İslamı kamusal alanda görünür kılma yönündeki meşruiyet arayışları 1990’lı ve 2000’li yıllar boyunca sürmüştür. Şerif Mardin ve Nilüfer Göle’nin yaklaşımlarını bu çerçevede değerlendirmek mümkündür.

A) seçeneğindeki isim Oya Sencer Sosyoloji ve sosyalizmden vazgeçerek edebiyat alanına yönelmiştir. Ancak onun yaşadığı bu dönüşüm insani bir dram boyutunu da taşıdığı için B) seçeneğindeki  Cahit Tanyol’un durumundan daha farklı değerlendirilmesi gerekir. 1960’lı yıllarda Ortodoks Marksizmin savunuculuğunu eski bir sosyolog olan C) seçeneğindeki isim   Behice Boran yapmıştır. Ancak onun serüveninin Sovyetler Birliği’nin serüveniyle birlikte son bulması Türkiye’de sosyalizm anlayışının ne kadar dar bir anlayışın ürünü olduğunun göstergesidir. D) seçeneğindeki Sabri Ülgener 1960' lardan başlayarak 1970’ler boyunca iktisat biliminin önem kazanmasına katkı sağlayan Sencer Divitçioğlu ve İdris Küçükömer gibi önemli iktisatçıların ülkenin düşünce gündeminde öne çıktıklarını ve siyası tartışmalara yön verdiklerini görüyoruz. Doğru yanıt E) seçeneğidir.

D) seçeneğindeki III. ve IV.  Akçura ile ilgilidir. III. 'de Akçura’nın Türklüğü İslam öncesi pagan devrin özellikleriyle tanımlamasına katılmmamıştır. IV .'  de Gökalp, Akçura’nın oldukça erken bir dönemde tanımlayıp birbirinden tamamen ayrıştırdığı üç siyasi akım (Osmanlıcılık, İslamcılık ve Türkçülük) arasında tercihini Türkçülük ve İslamcılıktan yana yapmıştır.

Doğru yanıt C) seçeneğindeki I, II ve V’ dir