TÜRKİYE'DE SOSYOLOJİ

Kökleri daha eski dönemlere gitmekle birlikte, 1980’lerde ülke gündemine
damgasını vuran bir düşünsel eğilim; resmi devlet ideolojisinin bir versiyonu haline gelen Türk-İslam Sentezi’dir. Bu ideoloji kendi içinde tutarlı bir teorik sistem özelliği göstermemektedir. Siyasal konjonktüre bağlı olarak, daha doğrusu ülkede kontrollü bir siyasal konjonktür yaratmak üzere tasarlanmış, eklektik unsurlar barındıran ve entelektüel derinlikten yoksun bir “toplumsal denetim projesi”dir. Neo-liberal düşünceyle ve Amerikan dünya siyasetiyle olduğu kadar, sergilediği muhafazakâr milliyetçilik ve İslamcılık yorumuyla askerî rejimin beklentileriyle de örtüşen bir sistematiği vardır. En önemli özelliklerinden biri ise anti-komünizm eğilimidir. Sentezin oluşumunda, meşrulaştırılmasında ve kamuoyuna aktarılmasında bazı sosyologların da devrede olduğunu belirtelim. Türk-İslam sentezi, askerî yönetimin işbaşında olduğu ve etkisini sürdürdüğü 1980’lerin ortalarına kadar ülkede egemen söylemi oluşturmuş gündemi belirleme gücü giderek zayıflamasına rağmen sonraki dönemde de varlığını korumuştur. Bu resmi ideolojik yönelişin en önemli sonuçlarından biri, solun etkisinin azaltılmasına ve İslamcı akımın yükselişine yol açmış olmasıdır.

1980’lerin ortalarından itibaren, askerî yönetimin geri çekilmesi ve sivil yönetimin işbaşına gelmesiyle siyaset arenasında sivilleşme yönündeki talepler
güçlenmiştir. Sivilleşme arayışlarına liberal politikalar ve bireyselleşme doğrultusundaki yönelimler de eşlik etmektedir. Güncel siyaset, Soğuk Savaş dönemine özgü katı söylemlerin, eski kuşak liderlerin güç kaybetmesine ve yeni
figürlerin ortaya çıkmasına izin vermektedir. Bu gelişmeye bağlı olarak toplumsal değişmenin doğrultusunu sağlıklı bir biçimde tayin etmek için sivil toplum
unsurlarının ve sivil siyaset kurumunun etkinlik kazanması gerekliliği vurgulanmaktadır. Osmanlı ve Cumhuriyet Tarihi boyunca ordunun modernleşme
girişimlerinde oynadığı öncü role ise eleştirel bir gözle bakılmaktadır. Yeni
dönemde, yakın geçmişteki cunta rejiminin vesayetinden ve yükünden kurtulmaya çalışan Türkiye’de meydana gelen gelişmelerin özünde, devletin özellikle ekonomi alanındaki öncü rolünün tasfiye edilmesi olgusu bulunmaktadır. Çok geçmeden bu gelişme devletin toplumsal yaşamın (aile, kültür-sanat, din, eğitim, sağlık başta olmak üzere) hemen her alanındaki başat rolünün kısıtlandığı ve sivil toplum inisiyatiflerine gittikçe daha çok yer açan bir sürece doğru evrilecektir. Yükselen yeni değerlerin “sivilleşme”, “sivil toplum”, “demokratikleşme”, “toplumsal transformasyon (dönüşüm)” gibi kavramlarla ifade edilmesi değişimin yönünü göstermektedir.

1980’lerde, siyasal ve toplumsal değişmelere bağlı olarak sosyal teori alanında da temel nitelikte birtakım değişimler gözlenmektedir. Sosyoloji literatüründe önceki dönemde yaygın olarak görülen konular ve yaklaşım tarzları 1980’lerin ortalarından itibaren aşınmaya ve terk edilmeye başlanmıştır. En başta da Marksist tez ve argümanlar sosyolojideki eski cazibesini ve gücünü yitirmiştir. Bu gelişmede askerî darbenin oynadığı rolü göz ardı etmemek gerekir. 1960 askerî darbesi nasıl Türkiye’de sosyolojinin ve sosyal bilimlerin gelişim seyrinde gözle görülür bir farklılaşmaya yol açmışsa, 1980 askerî darbesi de benzer bir farklılaşmaya, kopukluk ve kesintiye yol açmıştır. Bu iki dış müdahalenin sosyolojik/toplumsal teori açısından doğurduğu sonuçlar arasındaki önemli farklardan biri, ilkinde Marksizmin sosyolojiye duhul etmesi, ikincisinde ise ihraç edilmesidir. Konuyu öncelikle bu açıdan değerlendirmekte yarar bulunmaktadır. Türk sosyolojisinde iki önemli, ayırt edici kırılma noktasının başlangıç tarihleri 1960 ve 1980’dir. 1980 sonrasında Marksizmin bir sosyal teori olarak referans değerini yitirmesi sonucunda, önceki döneme damgasını vuran ekonomi-politik temelli terminoloji ve bakış açısı neredeyse büsbütün terk edilmiştir.

1980’lerde başlayan bir başka tartışma, epistemoloji ve sosyal bilim metodolojisi
ile ilgilidir. Bu yönde gelişen tartışmalar sosyolojideki yeni arayışların da ilk habercilerinden biridir. Bu çerçevede pozitivizmin doğa bilimlerinden devraldığı
kesinlik, yasa ve objektiflik kriterlerine yönelik ciddi eleştiriler gündeme gelmeye
başlamıştır. İnceleme nesnesi toplum olan bilim disiplinlerinde (özellikle sosyolojide) pozitivist yöntemin nesnellik anlayışının sorgulandığı bir tartışma furyası açılmıştır. Bilimin toplumsal sürecin bir ürünü olduğu ve bilimsel yöntemleri mutlaklaştırmanın gereksizliği gibi fikirler bu dönemde revaç bulmuştur. Toplum bilimlerinde nesnelliğin mümkün olamayacağı ilkesi bu dönemde güçlenmiştir. Türkiye’de de bu yöndeki bilim kuramları yakından izlenerek aktarılmıştır. Yeni arayışlar temelinde kimlik tartışmalarının gündeme geldiği bir dönemde bilim metodolojisi tartışmalarının da alevlenmesi şaşırtıcı değildir. Sosyal bilim metodolojisine ilişkin tartışmalara bağlı olarak, yeni dönemde sosyolojide gözlenen bir başka gelişme, disiplinler arası çalışmaların öne çıkması ve konuların çeşitlenmesidir. Kadın araştırmaları, etnik sorunlar, toplumsal cinsiyet, tüketim, şiddet, suç, çocuk ve aile araştırmaları günümüzde Batı sosyoloji kürsülerinde revaçta olan konulardır. Benzer çalışma alanları Türk sosyolojisinde de doğmuştur. Bununla birlikte bu tür çalışmalar, bütünsel bir sosyolojik paradigmaya bağlı olmadığı için Türkiye’de sosyolojinin ana doğrultusunu tayin etmekten uzaktır. 1980-2000 arası dönemde Türkiye’ye dönük araştırmalarda niceliksel bir artış görülmekle birlikte yerli bakış açısına, özgün kavramlaştırma ve analizlere yönelişin aynı derecede güçlü olmayışı göze çarpmaktadır. Bunun başlıca nedeni olarak, genelde araştırmacının Batı merkezli söylem ve kavramlara bağımlılığının sürmesi gösterilebilir. Mevcut küreselleşme sürecine ve onun küresel hegemonik söylemine eklemlenme kaygısının ağır bastığının en açık belirtisi, yapılan çalışmaların Batı kaynaklı terminolojisi, motivasyon ve duyarlılıklarıdır.

Sosyolojik araştırma alanında bir başka gelişme, bilimsel üretimin giderek
üniversitenin dışına taşmasıdır. 1980’lerin ortalarından itibaren özel yayınevleri,
strateji kuruluşları, dernekler, büyükşehir belediyeleri kapsamında faaliyet gösteren ve bilim-kültür hizmeti veren kuruluşlar vb. devlet üniversitesinin yetişmiş unsurlarını da kendi faaliyetlerine ortak etmeye başlamışlardır. 1990’lı yılların başına gelindiğinde Türkiye’de çeviri kitaplarının yayını ve yabancı baskılı kitapların satışında bir patlamanın olduğu gözlemlenmiştir. Bu sayısal artışın bir anlamı bulunmaktadır: Sosyolojinin (yeni bakış açıları ve kavramlarla donanmış bir şekilde) yaşanmakta olan güncelliğe doğrudan müdahale etmesi ve araştırmalarda disiplinler-arasılığın gündeme gelmesi, katı uzmanlık alanlarının sınırını yumuşatmış, disiplinler arasındaki kompartımanlaşmanın belirsizleşmesine yol açmıştır. Bu gelişmenin yanı sıra devlet üniversiteleri de kabuk değiştirip yeni koşullara uyum sağlamaya çalışmaktadır. Vakıf üniversitelerince veya birtakım derneklerce gösterişli ilanlarla, lüks otellerde düzenlenen yerli katılımcısı bol uluslararası sempozyumların sayısında bir artış göze çarpmaktadır. Öte yandan, sosyologlar özellikle büyük kentlerde, yerel yönetimlerle ve vakıf kuruluşlarıyla yakından ilişkili (yönlendirme ve sponsorluk ilişkisi) olarak “sosyal doku analizleri”ne, “sosyal sorumluluk projeleri”ne, “kentsel dönüşüm ve soylulaştırma projeleri”ne vb. koşulmaktadırlar. Vakıf kuruluşları adına girişilen etnik kimlik, kadın, cinsiyet, göç, yoksulluk vb. araştırmaları gözde çalışma alanlarıdır. Yerel yönetimlerin özellikle finansal yönden merkezi yönetimden özerkleşmesi sonucunda sosyologların
yaptıkları çalışmalar da nitelik değiştirmiştir. Geçmişte sosyolojik araştırmaları
üniversite, DPT gibi devlet kuruluşları yönlendirirken, bugün sosyolog devletten
kopmuştur; sosyolojik araştırmaları sivil, özel ve yerel çıkar grupları yönlendirmekte ve finanse etmektedir. Bu gelişmenin doğurabileceği olumsuz bir sonuç, sosyologun bağlandığı çıkarların genel toplum çıkarları olmaktan çıkmasıdır. Toplumda mevcut toplumsal parçalanma ve çatışma eksenleri belirginleşirken sosyolog da bir biçimde bu parçalanmaya hizmet etmeye koşulmaktadır.

Türkiye’de 1960’lı ve 1970’li yıllar boyunca sosyolojide iktisadi kalkınma sorunları gündemin başlıca konuları arasında yer alırken, 1980’lerden itibaren ana
eğilimin siyasal-kültürel sorunlara (özellikle de laiklik, İslami yaşayış, örtünme,
demokratikleşme, devlet-toplum ve din-devlet ilişkileri konularına) kaydığı görülmektedir. Bu eğilim değişikliğinde, dünyada ve Türkiye’de yaşanan güncel gelişmelerin izini sürmek mümkündür. Genel olarak sosyal teoride gözlemlenen bu değişme kendi başına ele alınamaz. Türkiye’de sosyoloji alanında meydana gelen eksen kaymasında dünya konjonktürünün dolaylı ve dolaysız etkilerini göz ardı etmemek gerekmektedir. Dünyada yaygınlık kazanan yeni eğilimler sosyal teoriye de yansımıştır. Sosyalizm alternatifinin yokluğu koşullarında Batı kapitalizminin ve onun söylemi giderek radikalleşmiş, egemen hale geçmiştir. Kamuyu gözeten devletçi/planlamacı stratejiler karşısında neo-liberalizmin şampiyon ilan edilişi ve Batı toplumları arasındaki endüstriyel, siyasal, teknolojik vb. rekabetin eski önemini yitirmesine bağlı olarak endüstri-temelli toplum tartışmaları da son bulacaktır. Sosyolojik araştırmalarda endüstri toplumuna özgü “üretim” ve “emek” olgularının yerine post-endüstriyel topluma özgü “bilişim”, “tüketim” ve “boşzaman” olguları önem kazanmıştır. Öte yandan geçmiş dönemin modernleşme teorilerine yönelik giderek güçlenen eleştirel bir dalga gözlemlenmektedir. Sosyolojiyi/sosyal bilimleri “post-endüstriyel toplum”un sorunları kuşatmıştır. Yeni dönemde sosyologların odaklandığı başlıca sorunlar “demokrasi”, “özgürleşme”, “sivilleşme”, “çokkültürlülük”, “küreselleşme”, “yerelleşme” vb. olmuştur.

1990’larda dünyada ve Türkiye’de başat bir söylem olarak kültürel melezlenme
gündeme gelmiştir. 1970’lerin toplumcu, kitlesel ve dayanışmacı yaklaşımlarından 1980’lerde bireyci ve rekabetçi bir ortama doğru bir gelişme söz konusudur. Bu gelişmenin kültürel yaşamda da çok çeşitli ve boyutlu görünümleri olacaktır. En başta kültürel ürünler çatışmacı, muhalif ve eleştirel boyutunu yitirmiş; uzlaşma, uyum ve eğlence unsurları ön plana çıkmıştır.
Kavram, Soğuk Savaş sonrası koşulları, kutuplaşmanın sonunu meşru kılan
neo-liberal söylemin bir uzantısıdır. Soğuk Savaşın sona ermesiyle ideolojik kutuplaşmaların da miadını doldurduğu görüşü belirginleşmeye başlamıştır. Daha
önce kıyasıya çatışan farklı cephelerden aydınlar ortak zeminlerde buluşmaktadırlar. Müslüman ve Marksist, liberal ve milliyetçi-muhafazakâr aydınlar arasındaki ayrımlar silinmeye yüz tutmuştur; aynı zeminlerde bir araya gelmekteler ve resmi otoritenin hegemonyasının kırılması noktasında uzlaşma sergilemektedirler. Bu zemin üzerinde “demokrasi”, “çoğulculuk” ve “sivil toplumun yüceltilmesi” gibi “yükselen değerler” melezleşmenin asli öğeleri haline gelmiştir. 1980’lerin ikinci yarısında, nispeten ılıman siyasal ortamda liberal değerler, mevcut siyasal-ideolojik yelpazenin hemen her alanında etkisini göstermiştir. Böylece sosyal-demokrat, sosyalist, İslamcı, milliyetçi arasındaki ayrım çizgileri muğlaklaşmıştır. Bu sürecin İslamın ve neo-liberal söylemin konjonktürel yükselişine paralel geliştiğini gözlemlemek mümkündür. Başka deyişle, Soğuk Savaş döneminde farklı toplumsal dönüşüm stratejilerine bağlanarak her yönden kutuplaşan aktörler arasında küresel çapta yükselen değerlerde bir ortaklık ve uzlaşma sağlanmıştır. Buna karşılık 2000’li yıllar, küreselleşmenin vaatlerinin umulan doğrultuda gerçekleşmediğini,
toplumsal ve toplumlar arası düzeyde farklı çıkarların ortaklaşıp melezleşmediğini, aksine farklılaşma ve eşitsizliklerin görülmemiş biçimde serpilip güçlendiğini ortaya koymuştur. Bu durumda küreselleşmenin melezlik söylemi de inandırıcılık gücünü yitirecektir.

Postmodernizm, modernizme atfedilen akıl, ilerleme, temsil gibi idealize edilmiş
ilkelere kuşkuyla yaklaşan, tepkiselliği yanında kinik bir muhafazakârlığı da içinde barındıran, belirsizliği, öznelliği dilsel bir anarşiyle ifade eden, bütünsele karşı tekili, kısmi olanı öne çıkaran bir düşünme tarzıdır. Postmodernizmin en büyük çelişkisi, geliştirdiği bütün olumlu argümanlara karşın insanlığa bütünlüklü ve umut dolu bir vaatte bulunmaktan kaçınması; tam tersine, toplum adına kurtuluşçu perspektifleri mahkum etmesidir. Postmodern teorisyenlerin toplum ve tarih anlayışı da sorunludur. Toplumun, ulusun ölümünü gündeme getirmektedirler; tarihsel gelişmeyi ve ilerlemeyi yadsıyan bulanık geçmiş ve bugün algıları belirsiz bir gelecek öngörüsüyle bütünleşmektedir. Başka deyişle onların gözünde tarih, her türlü belirlenimden yoksun, kaotik bir akıştan ibarettir. Postmodernistlerin yaklaşımları, modern iktisadi akılcılığın, üretim ve tüketimin standartlaştırılmış kalıplarının, buna bağlı modern endüstri örgütlenmesinin, ulus-devletin, tek-merkezli iktidar mekanizmalarının, demokratik-parlamenter düzenin ve bilinen bütün modern temsil mekanizmalarının, Aydınlanmacı aklın, soyut birey anlayışının, kısacası dern olan her türlü değer ve kurumun tahripkâr eleştirisine dayanmaktadır. Bu aşırı reddiyeci tutuma karşılık bölük pörçük bir dünya tasarımına sahip oluşları gözden kaçmamaktadır. Postmodernizm, Aydınlanmacı düşünce geleneğinin, tarihin, büyük kuramların, ideolojilerin, öznenin, toplumsalın sonunun geldiği iddiasıyla ilgi çekmeye çalışan, sansasyonellikten ve medyanın bütün imkânlarını kullanmaktan
çekinmeyen ve kendi içinde bir bütünlük taşımayan yamalı bir akımdır. 1970’lerden bu yana postmodern literatürün ana hedeflerinden birinin Marksizm olması da rastlantı değildir. Marksizmin 1980-2000 tarihsel kesitinde görülen büyük geri çekilişinde neo-liberalizmle iç içe geçmiş postmodern yeni-muhafazakârlığın hâkim bir söylem olarak belirişinin önemli bir rolü vardır.

“Ankara Sosyoloji” denildiğinde, 1960’lı yıllar sonrası çalışmalarıyla göz dolduran bir isim, Emre Kongar akla gelmektedir. 1982 sonrasında YÖK üniversi protesto ederek akademisyenlikten ayrılan Kongar, çeşitli bürokratik görevlerde bulunmuş, ama sosyolojiden ve sosyolojik sorunsallar içeren eserler
üretmekten kopmamıştır. Kongar, Mübeccel Kıray’ın daha önceki dönemde etkili
olan ampirist, tümevarımcı ve işlevselci sosyoloji anlayışını benimsemekle birlikte, 1980’lerde bu anlayışın eski cazibesini yitirmeye başlamasına rağmen gündemde kalmayı başarmıştır. Eserleri çok baskı yapan, çok okunan ama az tartışılan sosyologlarımız arasındadır. Bunun nedenlerinden biri, Kongar’ın bilimsel jargondan kaçınan popülist bir üslubu benimsemiş olmasıdır.

Günümüzde ise durum değişmiştir; sosyolojinin “nesne”sini (toplum) yitirdiği
ve bilim olma niteliğinin artık tartışmalı hale geldiği iddia edilmektedir. 1980-
2000 döneminde sosyolojiye hâkim olan ve günümüzde de sürmekte olan yaklaşım tarzı, aşina olduğumuz toplum tablosunun parçalandığı algısını beraberinde getirmiştir. Sosyal teoride görülen bu farklılaşma 1980’ler ve 1990’lar boyunca bir “liberasyon ve bireyselleşme imkânı/süreci” olarak sunulmuştur. Ancak günümüzde bu tasavvurun yol açtığı pratik gelişmelerin toplumda sürekli parçalanma, kutuplaşma ve gerginlikler ürettiği ve sürecin bizzat kendisinin yeni sorunların kaynağı olduğu görülmektedir. Türkiye’de sosyoloji büyük ölçüde Batı etkisi altında, tek yönlü bir bağımlılık ilişkisi içinde biçimlenmiş ve biçimlenmeye de devam etmektedir. Elbette belirli dönemlerde bu etki ve bağımlılığı kırmaya yönelik çabalar, özgünlük arayışları da görülmektedir, ancak bunlar hâkim eğilimi oluşturmaktan uzak kalmıştır. Bugün gelinen noktada Türkiye’de sosyoloji ve genel olarak toplumsal teori küreselleşme ve postmodernizm adı altında çeşitli teori ve söylemlerin istilasına maruz kalmaktadır. Son dönemde bağımlılık aşırı boyutlarda görülmektedir. Öyle ki,
yeni açıklamalar rafine edilmeden, özümsenmeden, Türkiye için geçerli gerekli
sonuçlar çıkarılmadan aktarılmaktadır. Sosyoloji yayınları, kısa ömürlü kavram
ve açıklamaların hızla tüketilip atıldığı bir görüntü vermektedir. Gündem hızla
değişmekte, geçmiş dönemin önemli yaklaşım ve tartışmaları silinmeye yüz tutmaktadır. Sosyolojimizin geçmiş birikiminden yararlanma kaygısının olmaması
ve güncellik kaygısının ağır basması sağlam, uzun vadeli ve özgün teorik açılımların önünde bir engel oluşturmaktadır. Sosyolojide gelecek perspektifinin silinmesi, en geniş toplum kesitleri için yön tayinini ve geleceğe ilişkin çözüm önerilerini (ütopyaları) olanaksız hale getirmektedir

Küresel pazarın bir parçası olma ve ona uyum sağlama ideali

Komünizm eğilimi

Sivil toplumun güçlen­dirilmesi

Kültürel konular yerine iktisadi sorunlara yönelim başlamıştır.

Tarih-üstü, evrenselci, tümelci, pozitivist, nomotetik sosyoloji

Üretim

Solun etkisinin azalması

Sosyoloğun bağlandığı çıkarların genel toplum çıkarları olmaktan çıkması

Baykan Sezer

Nilüfer Göle, Ali Akay