TÜRKİYE'DE SOSYOLOJİ

I, II, III, IV, V ve VI

Skolastik düşünce

Ekonomik

Ulus egemenliği ve bağımsızlığı temel alması

Modernleşme

Comte-Durkheim Okulu - Ziya Gökalp/ Uygulamalı Sosyolojik Ekol – Prens Sabahattin

Avrupa’dakine benzer toplumsal yapı ve sosyokültürel dinamiklerin olmayışı

II, III, V ve VI

Mümtaz Turhan

Nilüfer Göle

Kurumsallaşma, sosyal kurumlar içerisinde “örüntü, rol ve ilişki yapısının önceden belirlenmesi, toplum tarafından onaylanması ve kendi içinde tutarlı hâle getirilmesi sürecini ifade eder” (Çelebi, 2013: 52). Kurumsallaşma ile sosyal davranış öngürülebilir hâle gelmektedir. Düzenli bir sosyal ilişki sistemi geliştirerek formalleşmiş kurallara, yasalara, ritüellere bağlı sosyal etkileşimin kalıplaşmasını sağlamaktadır

On sekizinci yüzyıl ortasındaki Avrupa Aydınlanmasını takip eden, sekülerleşme, rasyonelleştirme, demokratikleştirme, bireyselcilik ve bilimsel düşünmenin yükselişi ile karakterize olan dönem olarak modernitenin (Giddens, 2016: 1092), kurumsallaşma açısından modern dünyada bireylerin yaşamı üzerindeki etkilerinin çözümlenmesi gerekmektedir. Modernizm “değişimin birçok boyutlarını içeren karmaşık bir süreç” olarak tanımlanmaktadır (Macionis, 2015: 635). Birbirleri ile sıkça karıştırılan modernlik ve modernleşme kavramları arasında ise farklılık bulunmaktadır. Modernlik, “evrenselliği” içerirken; Modernleşme, “farklı ülkelerin tarih ve kültürlerinden yola çıkarak çizdikleri güzergâhın adı” ya da “kendi içinde çoğul” olarak ifade edilmektedir (Göle, 2011: 161).

Ziya Gökalp, Fransız kaynaklı Comte-Durkheim okulunun temsilcisi olarak Türkiye’de sosyolojiye katkı sunmuştur. Kıta Avrupası’nın kuramsal sosyolojik ekolü Ziya Gökalp, Anglo-Sakson ülkelerinde ağırlık kazanmış olan uygulamalı sosyolojik ekol (Science Social) ise Prens Sabahattin aracılığıyla Türkiye’ye girmiştir (Coşkun, 1991: 74). İmparatorluğu’n son yıllarında sosyolojinin, Osmanlı/Türk aydınlarının şahsi ilgilerine mazhar olan temel bir disiplin olmasının yanı sıra, bir ders olarak da yaygın ve örgün eğitim kurumlarında okutulmaya başlanması, Türkiye’de sosyolojinin akademik, politik ve entelektüel çevreler nezdinde geniş kabul görerek hızlı bir gelişme seyri izleyeceğinin de ilk işaretlerini vermekteydi. Zira üniversiteden önce ve ilk defa olarak Ziya Gökalp’ın 1910-1911 yıllarında Selanik’teki İttihat ve Terakki okulunda verdiği sosyoloji dersleri, bizlere bu bilimin Türk siyasal yaşamındaki yeri hakkında da önemli bazı ipuçları sunmaktadır. Öte yandan Türk üniversite tarihi incelendiğinde ise sosyolojinin bir ders olarak ilk defa 1912 yılında Maarif Nazırı Emrullah Efendi döneminde, Darülfünunun idari ve akademik yapısı ile eğitim programları üzerinde gerçekleştirilen yeni düzenlemeler kapsamında yükseköğretim programlarına dahil edildiğini görmekteyiz (Kongar, 1982: 16-17).

Ziya Gökalp: Hars ve Medeniyet Ziya Gökalp’ın Limni ve Malta Mektupları, Kızıl Elma (1914), Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak (1929), Yeni Hayat (1930), Altın Işık (1927), Türk Töresi (1923), Doğru Yol (1923), Türkçülüğün Esasları (1923), Türk Medeniyet Tarihi (1926), Kürt Aşiretleri Hakkında Sosyolojik Tetkikler, Altın Destan, Üç Cereyan, Hars ve Medeniyet, Kuğular ve Felsefe Dersleri adlı eserleri bulunmaktadır. Gökalp’ın Türk Medeniyet Tarihi, Türkçülüğün Esasları, Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak adlı eserleri özellikle millet ve milliyetçilik konusunda Türkiye Sosyolojisi üzerine yaptığı katkılar açısından önemlidir.

Fransa’da, yeni kurulan Sosyolojinin iki ayrı akım olarak temcilsicileri A. Comte ve Le Play’dir. Prens Sabahattin, düşüncelerini daha iyi çözümleyebilmek için temel görüşlerini ve yöntembilim anlayışını yansıttığını düşündüğü Le Play’in Okulunu seçti. Le Play okulunun doğuşunda, içinde bulunduğu toplumun toplumsal durumu ve yapısı ile yakın bir ilişki bulunur. 1789 devriminin getirdiği bunalım ve sorunlar, toplumun huzurunu kaçırmış, toplumsal yapıda önemli bir iç dinamik oluşturmuştur. Bir türlü dengesini bulamayan Fransa’da aydınlar tüm dikkatlerini toplumun sorunları üzerine çevirmişlerdir. Değişik reçeteler sunarak toplumu kurtarma çabaları ortamı içinde toplumbilim, bilim olarak doğdu. Toplumu içinde bulunduğu bunalım ve sorunlardan kurtarmak isteyen Le Play’in çalışmaları ve düşünceleri temel olarak aile ve monografi kavramlarına dayanmaktadır. Ayrıca, gözlem tekniğini Sosyolojiye kazandıran yine Le Play’dir (Erkul, 1982: 108-109). Prens Sabahattin, Le Play Okulunun Türkiye’deki ilk temsilcisi olarak bilinmektedir. Prens Sabahattin’in toplumsal sorunlara çözüm önerisi Gökalp gibi, Osmanlı İmparatorluğu’nun içinde bulunduğu duruma ışık tutmaktır. Sabahattin de radikal bir tutum sergilemek yerine İmparatorluğu’n yıkılmasını engellemeye yönelik yaklaşımıyla tespitte bulunur. Türk toplumunun çözümlemesini ademimerkeziyetçi ve şahsi teşebbüs temelinde İngiliz siyasetinin de etkisiyle monografi yöntemine dayalı bir zeminde yapar. (Sezer, 1989: 8). Sabahattin, öncelikle Türklerde cemaatçi eğilimlere sebebiyet verdiği için merkeziyetçi yönetim anlayışının terk edilmesi ve toplumsal yaşamın sosyal öznelerden oluştuğunun fark edilmesi gerektiğini belirtmektedir (Çelebi, 2008: 679). Sabahattin’e göre, toplumun eğitim ve yönetim gibi iki temel sorunu bulunmaktadır. Mevcut toplumsal yapı ve merkezî anlayış karşısındaki çözümlerinden biri Adem-i Merkeziyetçilik (merkez dışılık) diğeri de Teşebbüs-i şahsi (özel girişimcilik) dir. İmparatorluğu’n kurtuluşu, bütüncül toplumsal yapının ve merkezî yönetim anlayışının Tanzimat, Islahat, Meşrutiyet ile değil toplumsal yapının kökten değişmesiyle gerçekleşebilir (Berkes, 2002: 390).

Postmodernizm, öncelikli olarak 20. yüzyılın ortalarında mimari, felsefe, edebiyat, resim alanlarında kendini gösteren ve kendi içinde bir aşama veya özgül bir dönem şeklinde oluşan modernizmi tartışan bir düşünme tarzıdır.

1990 yılında Sosyoloji Derneği, 1980 darbesi sonrasında oluşan göreli ve profesyonelce kontrollü serbestlik ortamında Ankara’da kurulmuştur. Dernek, Türkiye’de sosyolojinin kurumsallaşması adına yaptığı özverili ve titiz çalışmalarıyla günümüze kadar varlığını devam ettirmiştir. Derneğin, Türkiye sosyolojisine iki önemli katkısını belirtmekte fayda bulunmaktadır. Birincisi; sosyolojinin meslekleşme aşamasında sadece öğretmenlik mesleği ile özdeşleştirilmemesi gereğini hatırlatmasıdır. Çünkü, çoğunlukla sosyoloji mezunları sadece öğretmenlik üzerine odaklanmaktadır. İkincisi; araştırma projelerini üstlenme konusundaki istekli tavrıdır (Çelebi, 2004: 28).

Cahit Tanyol, sosyolojisinde homojen, sınıfsız ve çelişkisiz toplum anlayışını savunmuş ve Ziya Gökalp öncülüğünde kurumsallaşan İstanbul Ekolü geleneğini sürdürmüştür. Çalışmalarında metodolojisini, aktarmacılık ve yerelleştirme eklektizmi içinde biçimlenen bütüncül bir sosyoloji oluşturmaktadır. Amerikan sosyolojisinin tesiri altında köy monografileri ve Ziya Gökalp’ın etkisiyle pragmatik Marksist bir sosyoloji anlayışı öne çıkar. Özellikle Türk modernleşmesi konusuna eğilerek bu bağlamda ahlak, laiklik ve din konularına eğilmiştir (Çat, 2010: 40). Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküşünün nedenlerini soyguncu devlet yapısına bağlamaktadır. Ona göre, Osmanlı’nın soyguncu devlet anlayışı statik olmasına karşın Batı toplumu üretici, bencil, sömürücü ve zalim nitelikler taşıyan dinamik bir yapıya sahiptir. Bu dinamik yapı, kapitalizmin ortaya çıkışına zemin hazırlamıştır. Batı’da özel mülkiyetin kutsallığı siyasal anlamda sömürgeci bir karaktere bürünürken toplumsal alanda sınıf çatışması olarak yansımaktadır (Tanyol, 1990: 52).

değeriyle önemini korumaktadır (Gökçe, 2003: 4). Nurettin Şazi Kösemihal, örgütlü Sosyoloji Araştırmaları Merkezleri kurulmasını fikrini öne çıkarmıştır. Monografilerin köy, kasaba ve kentleri yerinde incelemek için önem arz ettiğini, bunun da ancak, öngördüğü Sosyoloji Araştırmaları Merkezleri aracılığıyla uygulamada gerçekleşeceğini belirtmiştir (Kösemihal, 1968: 143). Uygulamalı sosyoloji yaklaşımına yönelik sunduğu katkı, bir alan araştırması ve monografi örneği olan Karataş Köyü Monografisi çalışmasında görülmektedir (Özcan, 2010: 157). Batılılaşma hareketlerini üç safhada açıklamak mümkündür. Birincisi; dışardan gelen müdahalelerin olumsuz etkilerini önlemek. İkincisi; Tanzimat dönemi ile başlayan doğu-batı ikiliğinin muhafazası temelinde yenilikleri tüm sosyal kurumlara yaymak. Üçüncüsü; Cumhuriyet’e geçiş ile birlikte sistemli bir şekilde Doğu-Batı ikiliğine son verip tümüyle Batı’ya yönelmek (Kösemihal, 1957: 47).

Tecrübi Sosyoloji; sosyometri, sosyografi, içtimai zümreler ve farklılaşma, ekoloji, içtimai değer, müessese ve yapı tetkikleri, içtimai hareketlilik, değişimlere ait tetkiklerin gerek köy, şehir gibi sahalar üzerinde yapılmakta olan kısmına gerekse istatistikle incelenecek tarafına verilen isim olduğu gibi, umumi veya nazari sosyoloji de aynı tetkiklerin neticeleri üzerindeki terkibi çalışmalara, kanun araştırmalarına ve faraziye kurumlara verilen isimdir.

Darbe İziyle Türkiye’de Sosyoloji: 1980’li Yıllar 1980’ler, siyasal, ekonomik, toplumsal, demografik göstergeler anlamında tarihin hızlandığı bir dönemdir (Demir, 2015: 291). 1980’lerin başındaki siyasal, toplumsal ve ekonomik istikrarsızlıklar, genel boyutta dünyanın geçirdiği değişimler Türkiye’nin de bu değişimlere eklemlenme ve etkilenme derecesiyle yakından ilişkilidir (Bilgin, 2007: 84). 1980’ler Türkiye’de bir dizi gelişme açısından hareketli yıllardır. Siyasi istikrarsızlıkların yaşandığı bu süreçte 12 Eylül 1980 darbesi ile istikrara ulaşma denemeleri, demokrasi açısından kesintili bir sürecin başlangıcıdır (Özçelik, 2011: 168). 1980’ler, Türkiye’de sosyolojinin kurumsallaştığı, 1920-1940-1960’lı yıllardaki gibi Türk sosyologları artık her alanda kalem oynatmadığı ve sosyoloji bölümlerinin hızlı bir artış kaydederek ülkenin her alanına yayıldığı yıllar olmuştur. 1980’li yıllarda Türkiye sosyolojisi için öne sürülen varsayımlar bulunmaktadır. Birincisi; Sosyolojinin Türkiye’de siyasal konjonktüre bağlı olarak şekillenmesidir. İkincisi; sosyolojinin Türkiye’de özellikle 1980’den sonra kurumsallaşmaya başlamasıdır. Türkiye’deki sosyoloji bölümlerinin sosyolojiye bakış açıları, bu bölümlerde yapılan teorik sosyoloji çalışmalarını ve ele alınan konuların seçimini yakından etkilemektedir. Türkiye’deki sosyoloji bölümlerinin çoğunluğu Amerikan sosyolojisinin etkisi altındadır. Amerikan sosyolojisinin belirgin izlerini taşıyan ve mikro konulara yönelen sosyoloji bölümleri arasında hemen akla gelenleri ODTÜ, Hacettepe, Cumhuriyet Üniversitesidir (Kaçmazoğlu, 2013: 260-262). 1980 sonrası YÖK kanunu ile birlikte bağımsız sosyoloji bölümleri kurulmaya başlamış ve yeni kurulan üniversitelerle birlikte 30’u aşkın sosyoloji bölümü ortaya çıkmıştır. Ankara ve Hacettepe üniversitelerinden sonra Boğaziçi, Ege ve Mimar Sinan gibi üniversitelerde Sosyoloji Bölümü kurulmuş ve sosyoloji eğitiminin çeşitlenmesi artarak sürmüştür (Arlı ve Bulut, 2008: 27-28). Türkiye sosyolojisinde yapısal ve sayısal olarak bazı değişiklikler bu yıllarda görülmektedir. Bunun en önemli nedeni, Türkiye’nin siyasal yaşamında meydana gelen değişmelerdir. Siyaset sosyolojisi sosyolojinin bir alt dalı olarak gelişmesine rağmen Türkiye’de sosyoloji başlangıcından beri siyasal olaylar tarafından yönlendirilmektedir (Kaçmazoğlu, 2013: 261). Sivilleşme/sivil toplum, pozitivizm eleştirileri, kültürel çalışmalar, toplumsal cinsiyet araştırmaları, çok kültürlülük, küreselleşme, yerelleşme, postmodernizm, postendüstiyel toplum, doğu batı çatışması anahtar kavramlar olmuştur (Tekinalp, 2005: 79). Marksist kuramın kavramlarıyla yapılan tartışmaların yerine postmodernizm moda hâline gelmiştir. Çeviri alanında, Foucault, Baudrillard, Lyotard, Jameson ve Derrida gibi postmodernist olarak tanınan düşünürlerin eserleri Türkiye’ye ulaşmakta ve salt jargon olarak sunulmaktadır (Durakbaşa, 1998: 109).