TÜRKİYE'DE FELSEFENİN GELİŞİMİ I

Aydınlanma, genel olarak, insan aklını esas alarak, kültürel dünyayı akıl aracılığıyla kurmaya çalışan, insanı kökeni, yeteneklerini ve haklarını doğa temelli açıklayan, benzer şekilde devletin kökeni, organları ve yapısı hakkındaki temellendirmeleri akıl ve doğa esasına göre yapan, Rousseau, Voltaire, Montesqieu gibi düşünürleri içinde toplayan ve daha çok 18. yüzyılla örtüştürülen anlayıştır.

Macit Gökberk, Aydınlanma düşüncesini tek kurtuluş yolu olarak görmüş hem düşüncelerini hem de toplumla ilgili sorunları Aydınlanma anlayışı bağlamında ele almayı, tek gerçek yaklaşım tarzı olarak benimsemiştir. Ona göre, Aydınlanma: Akdeniz çevresi ve gerilerinin bir ürünü olan Batı uygarlığının bir ürünüdür.

Pozitivizmin Osmanlı düşüncesi üç temel alanda çok etkilediği belirtilmektedir: 1- Şinasi ile başlayan aklın eleştirel bir işlev kazandığı düşünsel boyut. 2- Eleştirel etkinliğin odağına hukuki, idari ve iktisadi rasyonellik anlayışını alarak gelişen kamu yönetimidir. 3- Ahmet Şuayb’ın başlattığı sanat felsefesi.

Pozitivizmin yaygınlaşmasında etkili olan üç dergi vardır: Servet-i Fünun (1891-1942), Ulum-u İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası (1908-1910), İçtimaiyat Mecmuası (1917).

Ulum-u İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası, Türkiye’de ilk defa felsefi denebilecek bir hareket meydana getirmiştir. Derginin kurucuları, Ahmet Şuayb, Rıza Tevfik ve Mehmet Cavid’dir. Serbest ticareti savunan dergi, August Comte ve Le Play çizgisini takip etmiştir.

Beşir Fuat, Spencer’in etkisiyle Beşer adlı bir eser yazmış ve biyolojik materyalist ve evrimci olarak da tanıtılmıştır.

Materyalistler arasında, Beşir Fuat, Ahmet Şuayb, Abdullah Cevdet, Baha Tevfik, Rıza Tevfik, Hüseyinzade Ali (Ali Turan) önde gelen isimler olarak kabul edilmektedir.

1- Yaratıcıyı inkâr ederler. 2- Varlık aleminde kuvvet ve maddeden başka bir şey görmezler. Madde ve kuvvet ezeli ve ebedi olduklarından yok edilemezler. 3- Tabiat, ezeli ve ebedi olan kendi kanunlarıyla idare olunmaktadır. 4- İnsanın zekâ ve idraki tamamıyla tecrübe ürünü olup, akıl denilen ve ihsan edilmiş bir seçkin mertebeye sahip değildir. 5- İnsan bir tabiat hadisesi olup zorunlu olarak işlemekte olan tabiat kanunlarının hüküm ve tesiri altındadır.

Evrim teorisi 19. yüzyılın ikinci yarısında felsefe ve sosyal bilimlerde çok etkili olmuştur. Bu dönemde pozitivizm, Darwinizmin gölgesinde kalmıştır.

A, B, C ve E seçenekleri, pozitivizm akımının Osmanlı’da benimsenmesinin nedenleri olarak gösterilebilir. Fakat Alman idealizmi yerine Fransız pozitivizminin seçilmesinin temel nedeni Alman idealizminin kavramsal soyut yapısını kavramak zorken, Fransız pozitivizminin Pratik yanları nedeniyle anlaşılmasının kolaylığıdır.

Felsefe akımlarının öncelik verdiği olgulara bakarak Spiritualizm ruh ile, Sosyal Darwinizm evrim ile, Pozitivizm bilim ile, Aydınlanmacılık akıl ile eşleştirilebilir. Bu durumda Fenomenoloji boşta kalır.

Devletten söz ettiği yerlerde, Rousseau’nun “manevi ve kolektif birlik” ifadesinden etkilenerek “manevi şahsiyet” ifadesini kullanan Türk düşünür Namık Kemal’dir.

Pozitif terimi, öncelikle ortada olan gözlemlenebilen, araştırılabilen anlamına gelmekte ve bu bağlamda doğa bilimleri için kullanılmaktadır. Doğa bilimlerinin olumlu bütün çağrışımları aynı şekilde pozitif bilim ifadesinde de saklıdır.

Sosyal Darwinizm Hofstadter’e göre “yaşamak için mücadele” ve “en iyinin hayatta kalması” düşüncelerinin toplumsal yaşama yansıtılmasıdır. İlk başlarda doğanın bir yasası şeklinde mevcut durumu korumak için muhafazakârlar tarafından geliştirilmiş ancak daha sonraları ırkçı ve emperyalist düşünceleri desteklemek için kullanılmıştır. Abdullah Cevdet önemli temsilcilerindendir.

Ruhsal varlıkların gerçekliğinden yola çıkan spritüalizm, ruhun maneviliğini ve yüceliğini kabul eder. Ruhun evrensel olduğunu ve bir ilke olarak insanda bulunduğunu savunur.

Edmund Husserl’in kurduğu kabul edilen fenomenoloji, kesin bir bilim olarak felsefenin özel bir araştırma alanının olduğunu göstermeyi amaçlamaktadır. Husserl, felsefenin kendine has alanını, “mevcut felsefelerden ya da onların kritiğinden değil, fenomenlerden hareket etmelidir”, “Fenomenlere, şeylere geri dönmeli” düşünceleriyle ortaya koymuştur.

İçtimaiyat Mecmuası isimli derginin başında Ziya Gökalp ve Necmettin Sadık bulunmuştur.

Metinde sözü edilen felsefi akım, aklı ön planda tuttuğu ve akıl temelli açıklamalara yöneldiği için Aydınlanmacılık’tır.

Şinasi, aklın eleştirel işlev kazandığı düşünsel boyutu kazandırmasıyla; Ahmet Şuayb başlattığı sanat felsefesiyle, Beşir Fuat ve Ahmet Rıza da pozitif bilimlerle ilgili olan çalışmalarıyla pozitivizme katkı sağlamıştır. Ancak Ahmet Mithat Efendi ise ilk evrimci Osmanlı düşünürü olarak kabul edilmektedir.

Analitik felsefe, yeni bilgiler elde etmek iddiasında olmayıp eldeki bilgileri aydınlatma amacını gütmektedir. Dolayısıyla bu düşünürün analitik felsefenin etkisi altında olduğu söylenebilir.