TÜRKİYE'DE FELSEFENİN GELİŞİMİ I

Her toplum kendi gündelik sorunlarını çözmek ve evrendeki konumunu anlamlandırmak için kendi teorik düşünce sistemini oluşturur. Teorik düşünce yapıları, en geniş anlamıyla toplumun evren tasavvurunda kendini göstermektedir. Evren tasavvuru, evrenin nasıl kurulduğu, dünyanın yaşanılır hale nasıl geldiği, insanın dünyada nasıl oluştuğu, dünyada nasıl yaşaması gerektiği, öldükten sonra nereye gideceği sorunlarını içeren düşüncelerden oluşan bir yapıdır.

Felsefenin kendine has konuları, yani evren tasavvurundaki sorunlar olan insan, varlık, Tanrı, ruh farklılıkların bir yanını oluştururken, felsefenin kullandığı yöntem de diğer yanını oluşturmaktadır. Konu ortaklığı olmakla birlikte felsefe ile din arasındaki ayrım, esas olarak yöntem açısından ortaya çıkar. Din, evren tasavvurundaki değerlere iman edilmesini isterken, felsefî düşüncenin temel ilkeleri arasında yer alan şüphe iman etmenin önündeki en önemli etmendir. şüphe, felsefe yönetiminin temel ilkeleri arasında olduğu sürece, sorunların giderilmesinde başarılı olamamaktadır. Şüphe, sürekli başka şüpheler doğurduğundan, iman temelli din ile felsefe arasında sürekli bir uyumsuzluk olmuştur.

İbn-i Sina, Mantığa Giriş adlı kitabında, felsefenin amacının, insanın bilme gücü ölçüsünce bütün şeylerin hakikatlerine vakıf olması şeklinde tanımlamıştır. Ona göre varolan şeyler, varlığı insanın seçimine ve eylemine bağlı olmayan ile varlığı insanın seçimine ve eylemine bağlı olan olarak ikiye ayrılmaktadır. İlk kısımdaki şeylerin bilgisine teorik felsefe, ikinci kısımdaki şeylerin bilgisine pratik felsefe denir.

İlk İslam filozoflarının felsefenin kökenine ve tanımlarına ilişkin kabulleri, yeni yaklaşım tarzını kendi evren tasavvuru içine yerleştirmelerini kolaylaştırmıştır. Ayrıca felsefe (hikmet) tanımları, onların soruna nasıl bir yaklaşım içinde olduğunu ortaya koymaktadır. Hikmet, işleri gereği gibi sağlam ve kusursuz yapmak; manaları idrak etmek; en değerli varlıklar hakkındaki en üstün bilgiye ulaşmak; insanın gücü ölçüsünde nesnelerin mahiyetini ve hakikatini bilmek anlamlarında kullanılmıştır. Terime yüklenilen anlamlar, terimin felsefe yerine kullanıldığını göstermektedir.

Felsefedeki şüphe ile dindeki iman, bir araya gelmez iki karşıt değeri temsil ettiklerinden, evren tasavvuru oluşturan iki düşünce biçimini birbirlerinden uzaklaştırmışlardır. Felsefe doğası gereği, şüpheyi içerdiğinden, hiçbir zaman bir felsefe öğretisine iman edilemeyeceği gerçeğini benimsemek durumundadır. Felsefeye iman edildiğinde, o öğreti felsefe olmaktan çıkar. Din açısından felsefenin sahip olduğu özellikler, kabul edilebilir gözükmemektedirler. İman edilen şeyden şüphe edilmesini, hiç bir din kabul etmemiştir.

Felsefenin yöntem olarak kullanılması, mantık bağlamında gerçekleşmiştir. Başlangıçta mantık, dinsizliğin araçlarından biri olarak görülürken, sonraları, ilimlerin her birinde mantık temel disiplin olarak kullanılmaya başlanmıştır. İnanç değerleri çerçevesinde şüpheyi dışarıda bırakırken, Hadisler derlenip düzenlenmesinde şüphe sonuna kadar kullanılmıştır. Hadis ilmi, teknik açıdan şüpheci, eleştirel bir tutumu açıkça teşvik etmiştir.

Felsefenin olumsuzlanmasında önde gelen isimlerden biri olan Gazalî’ye göre, felsefe, hakikate varma yollarından biridir. Gazalî, İslam akidelerinden hareketle düşünce üreten ve hakikate varmaya çalışanları dört sınıfta toplamıştır: 1- Rey ve istidlal sahibi olduklarını iddia eden kelamcılar. 2- Hakikatleri “imam-ı masumdan” öğrendiklerini söyleyen Batiniye fırkası. 3- Mantık ve burhandan hareket eden filozoflar. 4- Tanrı’nın huzurunda bulunduklarını iddia eden mutasavvıflar (Gazali 1990, 21-22). Ona göre bu gurupların dışında hakikati aramak umutsuz bir uğraştır. Bunların dışında kalan çalışma alanları taklit esasına dayanır ve taklitle hakikate varmanın imkanı yoktur.

Bilimler sınıflamasında felsefeye önemli bir yer verilmiştir. Katip Çelebi’ye göre Mantık ilimleri beş çeşittir:Analitik, şiir sanatını bilmektir. Buturika, hitabet sanatını bilmek. Butika, tartışma sanatını bilmektir.

Locke, bilgi öğretisi sorunlarını incelediği, İnsanın Anlama Yetisi Üzerine Bir Deneme adlı temel çalışmasında, kaygılarını dile getirmiştir. Locke’a göre, insanı diğer varlıklardan ayıran ve üstün kılan şey anlama yeteneğidir.

İstanbul Üniversitesi’nin modern bir kurum olarak teşkilatlandırılması ve modern bilim anlayışına göre öğretime başlaması 1845 ylında başlamış, çeşitli aşamalardan geçtikten sonra 12 Ağustos 1900 tarihinde Darülfünun-ı Şahane adı altında, Yüksek Din İlimleri (Ulum-ı Aliye-i Diniye), Matematik ve Doğa Bilimleri (Ulum-ı Riyaziye ve Tabiiye), Edebiyat, Mekteb-i Hukuk ve Mekteb-i Tıbbiye fakülteleriyle kurulmuştur. Darülfünun’la aynı tarihte Edebiyat Fakültesi, Edebiyat, Tarih ve Felsefe bölümleriyle kurulduğu kabul edilmektedir.

Felse­fenin oluşma şartları ve felsefenin kaynağı, İslam Medeniyeti düşünürlerinin nasıl bir felsefe anlayışına sahip olacaklarını belirlemiştir. Felsefenin İslam medeniye­tinde meşrulaştırılmanın yollarından biri, felsefenin (hikmet) İdris Peygamber ta­rafından kurulduğunun kabul edilmesidir. Felsefe yabancı bir unsur olarak değil, özgün ürün olarak görülür. Felsefenin, hikmet olarak İdris Peygamber’e bağlanması, felsefe ile din arasında bir çelişkinin olmadığına inandık­larını da göstermektedir.

İlk İslam filozoflarının felsefenin kökenine ve tanımlarına ilişkin bu kabulleri, yeni yaklaşım tarzını kendi evren tasavvuru içine yerleştirmelerini kolaylaştırmış­tır. Ayrıca felsefe (hikmet) tanımları, onların soruna nasıl bir yaklaşım içinde ol­duğunu ortaya koymaktadır. Hikmet, işleri gereği gibi sağlam ve kusursuz yapmak; manaları idrak etmek; en değerli varlıklar hakkındaki en üstün bilgiye ulaşmak; insanın gücü ölçüsünde nesnelerin mahiyetini ve hakikatini bilmek; anlamların­da kullanılmıştır. Terime yüklenilen anlamlar, terimin felsefe yerine kullanıldığını göstermektedir

Bilimler sınıflamasında felsefeye önemli bir yer verilmiştir. Kâtip Çelebi’ye göre felsefe ilimleri dört çeşittir: Matematik ilimleri, mantık ilimleri, fizik ilimleri ve ila­hi ilimler.

İslam dünyasında, teorik tartışmaların ana konusu unsurlar, salt felsefe sorunlarıdırlar. Söz konusu sorun­larla ilgili tartışmalarda felsefi bir tutumun uygulandığı görülmektedir. Belki de sorun, felsefe yapmak için felsefe değil, inancın bazı sorunlarını tartışarak felsefe yapmış olmalarıdır. Felsefe ilimlerin bir dalı olarak tanımlandığından, teorik düşünceyi tümüyle temsil etmemiştir. Teorik düşünceyi en iyi temsil eden, bilgi ve ilim anlayışları olmuştur.

Reform hareketinin yarattığı kargaşa ve savaşlarda doğup gelişen Descartes’ın (1596-1650), Yeniçağ Avrupa Medeniyeti’nin düşünce açısından temel çerçevesini çizdiği kabul edilmektedir. Felsefe ve bilime getirdiği anlayış, insan anlayışının do­layısıyla da evren tasavvurunun büyük ölçüde değişmesine neden olmuştur. Tanrı merkezli Hıristiyan evren tasavvurundan, insan temelli bir evren tasavvuruna geçi­şin felsefi temellendirilmesini yapmıştır. Descartes’in kurduğu Kartezyen düşünce, insanın bağımsızlığını ilan etmesi anlamına gelmiştir.

Modern felsefe anlayışı, modern okulların açılması ve Batı Avrupalı toplumlarla yoğun ilişkiler sürecine bağlı ola­rak 18. yüzyıldan itibaren Türkiye’ye de girmiştir. Materyalist anlayışın başlama tarihinin de ortaya koyduğu gibi, modern felsefenin Türkiye’de okunup yazılması ve ürünlerin ortaya çıkış şartları 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren oluşmuştur. Söz konusu dönemde, Namık Kemal, Ziya Paşa, Şinasi, Münif Paşa, Cevdet Paşa, Ali Suavi, Filibeli Ah­met Hilmi, Ahmet Mithat Efendi başta olmak üzere, çok sayıda düşünür, felsefey­le doğrudan ya da dolaylı bir şekilde ilgilenmişlerdir. Başlangıçta, modern felsefe anlayışından haberdar olmak, onları kısmi olarak tanıtmak ve aktarmak şeklinde başlayan süreç, çevirilerle devam etmiştir. 1870’lerden itibaren dönemin düşünür­leri kendilerine ilişkin görüşlerini sergilemeye başlamışlardır. 1910’lara gelindiğinde, hem çeviri hem de telif olmak üzere önemli miktarda modern anlayışla yazılmış kitaplar yayınlanmıştır. Felsefeye ilgi öylesine büyük olmuştur ki, Materyalizm, Sosyal Darwinizm gibi dönemin uç öğretileri de dahil olmak üzere her türlü felsefi akım benimsenmiş ve tartışılmıştır.

Darülfünun-ı Şahane nizamnamesi, 12 Ağustos 1900 yılında yürürlüğe gir­miş ve bu tarih, Darülfünun’un kesin kuruluş tarihi kabul edilmiştir. Darülfünun’un kuruluşunda yer alan Edebiyat Şubesi’nin dersleri arasında Hikmet-i Nazariye adı altında İlm-i Ahvali Nefs, Mantık, Ahlak ve Estetik yer al­mışlardır.

Felsefe Bölümü’nün kurulup gelişmesinde ve özelliklerinin oluşmasında Bölüm’de ders veren hocalar belirleyici olmuştur. Başka bir deyişle hocaların felsefe anlayış­ları Bölüm’de öğretilmek istenen felsefe anlayışını da biçimlendirmiştir.

Felsefe Bölümü hocalar açısından üç dönem halinde incelenebilir: 1- 1900-1933 Reform Öncesi Dönem. 2- 1933- 1950 Yabancı Hocalar Dönemi. 3- 1950- 1990 Doktoralı Yerli Hocalar Dönemi.

İstanbul Üniversitesi (1900), Ankara Üniversitesi (1940), Hacetttepe Üniversitesi (1969), Atatürk Üniversitesi (1975), ODTÜ (1983).