Türkiye’de Etkili Olan Felsefe Akımları .

Batı düşünce yapısında oluşan felsefe akımları da Türkiye’de taraftar bulmuşlardır. Edilgin bir şekilde benimsenen söz konusu düşünce akımlarından etkili olanlar, Aydınlanmacılık, Pozitivizm, Materyalizm, Sosyal Darwinizm, Spiritülazm’dir. Bunların yanında felsefe akımı olarak Fenomenoloji, Yeni ontoloji ve Analitik Felsefe de sayılabilir.

Aydınlanma, genel olarak, insan aklını esas alarak, kültürel dünyayı akıl aracılığıyla kurmaya çalışan, insanı kökeni, yeteneklerini ve haklarını doğa temelli açıklayan, benzer şekilde devletin kökeni, organları ve yapısı hakkındaki temellendirmeleri akıl ve doğa esasına göre yapan, Rousseau, Voltaire, Montesqieu gibi düşünürleri içinde toplayan ve daha çok 18. yüzyılla örtüştürülen anlayıştır.

Tanzimat sonrasında görülmeye başlanan ve giderek hakim olan, devlet, insan, tarih düşünceleri, Aydınlama anlayışları çerçevesinde oluşmuştur (Birand 1945, 113-137).

Namık Kemal, Montesquieu’nun Cumhuriyet, Monarşi, Despotizm olarak ele aldığı üç devlet şeklini açıklamalarının etkisindedir (Birand 1945, 122-123).

Aydınlanma döneminin esas temeli, Rönesans ile Reform hareketleriyle atılmıştır. Söz konusu hareketler, Ortaçağ’ın dünya ile din işlerindeki otoritesini kırmış, böylelikle Avrupa insanı yeni bir hayat düzeninin temellerini aramaya yönelmiştir. Ortaçağda kişi yoktu, birey yoktu, yalnız cemaat vardı, toplum vardı ve bunlar birey üstü olarak benimsenmişlerdir. Akılla aydınlatılan gelişme bireyin oluşmasını sağlamıştır.

Ona göre, Aydınlanma: Akdeniz çevresi ve gerilerinin bir ürünü olan Batı uygarlığının bir ürünüdür. Hegel’in deyişiyle, Batı uygarlığı, tarihte üstünlük sağlayan bir ilke ortaya çıkarmıştır. Bu ilke ile, uzun birikimlerden sonra, Milattan önceki 6. yüzyılda bugünkü Batı felsefe ve biliminin, dolayısıyla bunlara dayanan Batı uygarlık düzeninin temelleri atılmıştı (Gökberk 1997/4, 52-53).

Batıda bireye verilen değer, bireyin özgürlüğü, hepsi Aydınlanma sürecinin sonucudur (Gökberk 1982, 21).

Gökberk, Aydınlanmanın genel özelliklerini Felsefe Tarihi adlı kitabında maddeler halinde sıralamıştır: 1- Din temelli açıklama sistemi, yerini akıl temelli açıklamalar ve temellendirmelere bırakmıştır. Aklın ön plana çıkmasıyla birlikte, eleştirel bir tutum gelişmiş, önceki değer ve kurumlar sorgulanmıştır. Her şeyin ölçüsü olan Tanrı yerine, insan (akı) ölçü olarak kabul edilmiştir. İnsanın ölçü kabul edilmesi göreceli yaklaşımların artmasına neden olmuştur. 2- İnsan ve kültür sorunları düşüncenin başlıca konusu olmuştur. 3- Metafizik düşünceler üretmek yerine, duyumlar ve deneye dayanan düşünceler hakim olmaya başlamıştır. 4- Toplum hayatını belirleyen, devlet, din ve toplum gibi kavramlar, soru konusu yapılmış ve kökenlerinin araştırılması felsefenin başlıca konuları arasında sayılmıştır. 5- Teorik tartışmalar toplumun geniş bir kesimi tarafından takip edilmeye başlanmış, buna bağlı olarak toplumsal bilinç artmıştır. 6- Edebiyat yeni gelişmeleri konuları arasına katarak, yeni yaklaşımların toplumun büyük bir kısmı tarafından öğrenilmesine yardımcı olmuştur (Gökberk 1974, 339)

Aydınlanmanın bu dünyaya dönük olmasının iki nedeni, ulus ve dünyaya yayılmasıdır (Gökberk 1997/12, 139).

19. yüzyılda Batı felsefesi içinde iki karşıt akım olarak gelişen Fransız pozitivizmi ile Alman idealizmi karşısında Osmanlı aydını, seçimini ilkinden yana yapmıştır.

Pozitivizmin Osmanlı düşüncesi üç temel alanda çok etkilediği belirtilmektedir: 1- Şinasi ile başlayan aklın eleştirel bir işlev kazandığı düşünsel boyut. 2- Eleştirel etkinliğin odağına hukuki, idari ve iktisadi rasyonellik anlayışını alarak gelişen kamu yönetimidir. 3- Ahmet Şuayb’ın başlattığı sanat felsefesi (Işın 1985/1, 354 -)

Pozitivizmin yaygınlaşmasında etkili olan üç dergi vardır: Servet-i Fünun (1891- 1942), Ulum-u İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası (1908-1910), İçtimaiyat Mecmuası (1917).

Osmanlı aydınları, materyalizmi, Fransız Ansiklopedistler ve Materyalistler, August Comte pozitivizm teorisi, Claud Bernard’ın fizyolojist akımı, Charles Darwin’in evrim teorisi, Ludwich Büchner’in biyolojik materyalizmi (Işın 1985/2, 363- 364) üzerinden öğrenmişlerdir.

Materyalistler arasında, Beşir Fuat, Ahmet Şuayb, Abdullah Cevdet, Baha Tevfik, Rıza Tevfik, Hüseyinzade Ali (Ali Turan) (şın 1985/2, 367-370), önde gelen isimler olarak kabul edilmektedir.

Darwin’in evrim teorisi, dönemin şartlarına hitap etmesi nedeniyle etkili olmuştur. Etki nedeni şöyle sıralanabilir: 1-Basit mekanik doğal ayıklanmacı yaklaşımla tüm varlığın oluşumunu açıklamasıyla materyalist düşünceyi geniş halk kitlelerine anlatma imkanı sunmuştur. 2- Çatışmacı düşünce, toplumsal gerçeklikle birebir örtüşmektedir. 3- Bilimin kutsandığı bir dönemde, biyolojik evrim teorisini bilimsel retorikle sunmuştur. Ayrıca evrim teorisi, bir taraftan doğal ayıklanmacı özelliğiyle liberal ekonomik düşünceyi meşrulaştırırken, diğer taraftan da mücadeleyi gelişmenin temeli saymasıyla Marxçı sınıf çatışması düşüncesini etkilemiştir (Doğan 2006, 1-2).

Ahmet Mithat Efendi, ilk evrimci Osmanlı düşünürü olarak kabul edilmektedir. Çeşitli yazılarında, tarihsel gelişmenin mücadelelerle yürüdüğünü ileri sürmüştür.

Fenomenoloji, Takiyettin Mengüşoğlu, Nermi Uygur, Önay Sözer gibi felsefecilerde etkili olmuştur.

Nicolai Hartmann (1882-1950 ) tarafından geliştirildiği kabul edilen yeni ontoloji, Takiyettin Mengüşoğlu tarafından şöyle açıklanmaktadır: Varolanı var olan olarak tetkik eden ve var olandaki determination prensiplerini varolanın nevilerini, tarzlarını araştıran bir ilimdir.

Türkiye’de analitik felsefe yapanların başında Nermi Uygur gelmektedir. Onunla birlikte öne çıkan diğer bir isim de Teo Grünberg’dir.

Modern analitik felsefe, başka yoldan edinilemeyen bilgiler şöyle dursun, doğrudan doğruya ve tek başına hiçbir bilgi ortaya koymak iddiasında değildir. Felsefenin amacı, bir takım önermeler (yani bilgiler) ortaya koymak değil, eldeki önermeleri aydınlatmaktır (Grünberg 1971, 1).