TÜRKİYE'DE FELSEFENİN GELİŞİMİ I - Deneme Sınavı - 8

Osmanlı Türklerinde İlim adlı eser, Adnan Adıvar'a aittir. Doğru cevap D'dir.

İlim, gerçeklikler arasındaki bağlantıların tümüdür. İlim, bu sayısız gerçeklikleri küçük sayıda birtakım bağıntılara indirerek birbirine bağlar ve böylelikle evrenin akılla düşünülebilir bir kadrosunu yaratır. Doğru cevap B'dir.

Adıvar'a göre bir millette ilmin başlangıç tarihini tespit etmek hemen hemen  imkansız olmakla birlikte, Osmanlı'da ilmin başlangıcı olarak İznik medresesinin kurulması esas alınmıştır. Doğru cevap C'dir.

Adnan Adıvar, II. Meşrutiyetin ilanını çok önemsemiş, özgürlük yolunda geri dönüşsüz bir aşama olarak kabul etmiştir.

Adnan Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim ve Tarih Boyunca İlim ve Din olmak üzere iki temel eser ortaya koymuştur. Her iki eser de hem konu hem de tarihçilik açısından Türkiye’de çığır açmıştır. Her iki kitapta da dönemin önde gelen düşünce sorunları yanında, toplumsal, iktisadi ve siyasi yapıyı da yakından ilgilendiren bilim konusu işlenmiştir.

Adıvar’a göre, felsefeyi doğuran nedenlerden biri de dinin ne demek olduğunu, neden ibadet ihtiyacı duydukları üzerine insanların düşünmeye başlamalarıdır. Felsefe, daha doğrusu metafiziğin (felsefe) ortaya çıkmasıyla birlikte hemen tabiatüstü bir kuvvetin, Tanrı fikrinin eleştirel bir şekilde düşünülmesi yolu açılmıştır. Bu düşünüş eski Yunan felsefesinin insan beynini karıştırmaya başladığı zamandan beri, insanoğlunun hayatı üzerindeki etkiden bir an geri kalmamıştır. İnsanlığın tarihi hakkında bilgilerimiz genişledikçe, insanların çeşitli iman, itikat ve dini kuruluşları mukayeseli bir yolla incelendikçe dinin -şekli, ismi, düzeni ne olursa olsun- aslında bir bütün, tümel bir kavram olduğu açıkça meydana çıkmıştır. Din adı altında var olan bu tümel kavram, her halde teker teker dinlerin itikat, ibadet ve muamelata dair meselelerinden daha muazzam bir sorun teşkil eder.

Fuad Köprülü’nün Türk Edebiyatında İlk Mutasavvuflar, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, Osmanlı’nın Etnik Kökeni. Ayrıca, Türk Edebiyatı Tarihi, Divan Edebiyatı Antolojisi, Saz Şairleri adlı kitapları önde gelen çalışmalarındandır.

Siyaset bilimci olan Alaeddin Şenel’in çalışmaları, esas olarak siyaset felsefesi ağırlıklıdır. Bir yandan siyasal kavramların analizini yaparken, diğer yandan, insanlık tarihindeki büyük toplumsal ve siyasal dönüşümleri tarihsel seyri içinde açıklayan çalışmalar yapmıştır.

Siyasal Düşünceler Tarihi (1986) adlı çalışmada, A. Şenel, ilkel topluluklardan başlayarak tarihsel süreçte temel insan teşkilatlanmasını ve medeniyetlere dönüşümlerini, temel kurumlar ve değerler üzerinden ele almaktadır. Yazar, ilkel toplumların yaşayış tarzları, inançları, beslenme tarzlarını incelemiş ve düşünce tarzları üzerinde durmuştur. Eserde, ilkel toplumdan medeni topluma geçiş, tarıma bağlı olarak yerleşik hayata geçiş ve iş bölümü olmak üzere iki temel çerçevede ele alınmıştır. Uygarlığın yayılma şartları, ticaret, savaş teknikleri ile üretim tekniklerin üzerinden açıklanmıştır.

Felsefe, sadece felsefe eğitimi alan ve üniversitelerin felsefe bölümlerinde çalışanların uğraştığı bir alan değildir. Hem dünyada hem de Türkiye’de bu özelliklere sahip olmayanlar da felsefeyle uğraşmış ve iyi felsefe çalışmaları ortaya koymuşlardır. Felsefeci olmayan ancak çalışmaları felsefeye yakından ilişkili olan, A. Adnan Adıvar, Fuat Köprülü ve Alaeddin Şenel ve Ziya Gökalp bunlardan birkaç tanesidir.

Kitabın adını ve konusunu Osmanlı Türkleriyle sınırlaması, bilimsel çalışma anlayışı çerçevesinde temkinlilik ve nesnellik göstergesidir. Ancak bu tavır eleştirilmiştir. 20. yüzyılın en önemli bilim tarihçilerinden olan George Sarton’un kitap hakkında yazdığı eleştiride, ilmin İslam medeniyetindeki gelişmesinin eksik bırakıldığını vurgulamıştır.

Adıvar’a göre, felsefeyi doğuran nedenlerden biri de dinin ne demek olduğunu, neden ibadet ihtiyacı duydukları üzerine insanların düşünmeye başlamalarıdır.

Çalışmada tümel din kavramı ele alınmış, Hıristiyanlık, Yahudilik İslam gibi dinler kastedilmemiştir. Schleiermacher’e dayanan bir anlayışla dinin cismi ve ruhunun olduğu görüşünü benimsemiştir.

Buisson, dinin tarifini üç esasa ayırır: 1- Zihni bakımdan gerek tarihi ve gerek nazari bir takım iman ve akidelerden, 2- Hissi bakımdan ibadet, vecit, delilsiz ve ispatsız inanma dua gibi heyecandan, 3- Ameli bakımdan da ferdin, ailenin, toplumun maddi ve manevi yönetimine uygulanabilen birtakım kurallardan ibaret olduğunu söylüyor.

Köprülü, döneminin bilim anlayışını yakından takip etmesinin iki nedeni vardır: İlki, Osmanlı Devleti’nin son döneminde kurtuluşun en iyi yolunun bilim olduğu anlayışı eğitimli çevrelerde baskın hale gelmesi. ikincisi, kişisel kaygıları ve meraklarıdır. Yazarın amacı, edebiyat tarihi araştırmalarında takip edilecek yöntemi ortaya koymak olduğundan, ağırlıklı olarak bu konu üzerinde durmuştur.

Comte’un üç hal kanunu çerçevesinde bilimleri sınıflandırması ve tarihi de içeren beşeri bilgileri, dinamik ve statik olarak ayırarak en üste yerleştirmesi tartışmaların kaynağını oluşturmaktadır.

Köprülü, tarih felsefesinin temel sorunlarını eleştirel bir tarzda inceleyerek, tarihin doğa bilimleriyle karıştırılmamasını ve tarihin kendine özel bir yapısının olduğunu kabul ederek, tarihçinin kendi alanının şartları ve vazifesine uygun olarak görevini yapması gerektiğini belirtmiştir.

Eski Yunanda Eşitlik ve Eşitsizlik Üstüne (1970) adlı çalışmayı Şenel’e göre, çağımızın siyasal kavramlarının içerikleri iyi kavrayabilmek için, kavramların ilk kullanılıp açıklandığı kaynaklara geri gitmek ve oradaki anlamlarını bilmek gerekir. Çağımızda da çok etkili olan eşitlik ve eşitsizlik de köklerinin tarihte aranması gereken kavramlardır. Şenel’e göre, eşitlik ve eşitsizlik inanç ve isteği, siyasal düşüncelerin üzerlerine kurulan temel kavramlarıdırlar.

Kemirgenlerden Sömürgenlere İnsanlık Tarihi (2006) adlı çalışmasının Giriş bölümünde Şenel çalışmasının taşıyıcı kavramları olan insan ve tarihten ne anladığını çeşitli yönleriyle açıklayarak, nasıl bir yol izlediğini belirtmiştir. Bu bağlamda insanlık tarihi başlığı neden seçtiğini, hangi sorunları dışarıda bırakmak istediğini, çeşitli tarih anlayışlarının yetersizliklerini gerekçeleriyle birlikte ortaya koymuştur.

Adnan Adıvar'a Osmanlı'da ilmin başlangıcı olarak İznik Medresesi'nin kuruluşu olarak kabul edilir.