TÜRKİYE'DE DEMOKRASİ VE PARLEMENTO TARİHİ

1945 yılında Türkiye’ye nota veren Sovyetler Birliği, 1925 Dostluk ve İşbirliği Anlaşması’nın II. Dünya Savaşı sonrasında oluşan yeni şartlara uy­madığı gerekçesiyle süresinin uzatılmayacağını bildirdi. Türkiye’den Boğazlarda üs ve doğu sınırından bir miktar toprak vermesini talep etti. Sovyetler Birliği’ni askerî yöntemlerle ikna edebilecek güce sahip olmadığını düşünen Türkiye, çö­zümü diplomaside yani bir kez daha denge politikasında görerek, acil bir şekilde Batı ittifakı içerisinde yer alma çabası içerisine girdi.

Ha­ziran 1945’te Celal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Fuat Köprülü’nün imzaladığı bu önerge, CHP Meclis Grup Başkanlığı’na verildi. Kısaca “Dörtlü Takrir” olarak bilinen önergeyle; 1924 Anayasası’nın demokratik ruhuna vurgu yapılarak, Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’nün 19 Mayıs konuşması referans göste­rilerek, bireysel siyasi hak ve hürriyetlerin genişletilmesi talep ediliyordu. Grup­ta tartışılan Dörtlü Takrir, CHP yönetimi tarafından bu önerge grup yönetimine değil Meclis Başkanlığına verilmelidir denilerek reddedildi. Bir yanda daha fazla demokrasi vaat edilirken, diğer yanda siyasi hak ve hürriyetlerin genişletilmesi taleplerinin kabul edilmemesi bir çelişki gibi gözüküyordu.

Cumhurbaşkanı İnönü 1 Kasım 1945’te Meclis’i açış konuşmasında; iktidar partisinin karşısında bir parti olmamasının eksikliğine vurgu yaparak muhale­feti cesaretlendirdi. Oysa Türk siyasetinde daha evvel Nuri Demirağ tarafından Milli Kalkınma Partisi kurulmuştu. Cumhurbaşkanı İnönü’nün, Milli Kalkınma Partisi’ni görmezden gelerek ısrarla yeni bir partinin kurulmasını beklediğini ifa­de etmesi; yeni bir muhalefet partisi kurulmasını istediği şeklinde yorumlandı.

CHP’nin kararı ile çok partili hayatın ilk genel seçimlerinin 21 Temmuz 1946’da yapılmasına karar verilmiştir. 21 Temmuz 1946 seçimlerinde CHP, ezici bir çoğunlukla zafer kazandı. TBMM’deki 465 milletvekili sayısının 395’ini CHP, 64’ünü DP, 6’sını ise bağımsız adaylar kazandı. DP daha çok şehirlerden oy alırken, CHP kırsal kesimden oy topladı. (s. 150)

DP, milletvekili adaylarını belirlerken teşkilatın tercihlerine büyük önem verdi. Üstelik, ülke yönetiminde tecrübe ve birikimi olan General Ali Fuat Cebesoy, Halide Edip Adıvar, Yargıtay Başkanı Halil Özyürek ve gazeteci Nadir Nadi gibi adaylara da yer açarak iktidara yönelik iddiasını ortaya koydu.

22 Mayıs 1950’de açılan IX. Dönem TBMM, önce yeni Meclis Başkanı’nı Refik Koraltan olarak belirledi. Ardından Cumhurbaşkanlığı görevine DP’nin adayı Celal Bayar seçildi. Son olarak Cumhurbaşkanı Celal Bayar yeni hükümeti kurma göre­vini Adnan Menderes’e verdi ve yeni kabine kuruldu. Cumhurbaşkanı Celal Bayar, DP’nin Genel Başkanlığı’ndan ayrılarak Menderes’i sadece Başbakanlık görevine değil aynı zamanda DP Genel Başkanlığı’na da getirdi.

Seçimin ar­dından DP, bu durumun sorumlusu olarak gördüğü muhalefete karşı daha otoriter, daha sert bir politika izlemeye yöneldi. DP, izleyeceği otoriter eğilimin ilk işaretle­rini 1954 seçimlerini kaybettiği iki vilayeti cezalandırarak gösterdi. Cumhuriyetçi Millet Partisi’nin seçim kazandığı Kırşehir ili ilçe haline getirilirken, CHP’nin se­çim kazandığı Malatya, Malatya ve Adıyaman olarak ikiye bölündü

1960 yılında Demokrat Parti’nin Tahkikat Komisyonu’nu kurarak CHP’yi kapatmayı planlaması sonucunda 27 Mayıs 1960 tarihinde yapılan darbe ile Demokrat Parti devrilmiştir

Milli Birlik Komitesinin kararları hızla yerine getirilerek Maliye Bakanı Hasan Polatkan ve Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu’nun cezaları 16 Eylül’de ve Baş­bakan Adnan Menderes’in cezası ise 17 Eylül 1961’de infaz edildi. Darbe sonrası Demokrat Parti kapatıldı.

Askeri müdahale için bütün riskleri alan ordu, Tümgeneral Cemal Madanoğlu komutasında 27 Mayıs 1960 tarihinde sabaha karşı 03.30’da harekete geçti. Bir direnişle karşılaşmayan as­ker, kısa sürede ülkedeki kontrolü ele geçirdi, önce Cumhurbaşkanı Celal Bayar’ı, sonra bakanları ve en son Başbakan Menderes’i tutuklayarak sivil yönetimi devir­di. Org. Cemal Gürsel askeri müdahalenin başına geçti. Kısa sürede Org. Cemal Gürsel başkanlığında 38 kişilik bir Milli Birlik Komitesi oluşturularak ülke yöne­timini eline aldı.

Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu ve Bütçe Kanunu görüşmeleri CHP’de tek parti yönetiminden farklı gerekçelerle rahatsız olan bir grubun daha da belirginleşmesini sağladı. Bu grubun birlikte ve ortak bir şekilde hükümete yönelik ilk talebi hak ve hürriyetlerin genişletilmesi isteği yani “Dörtlü Takrir” ile oldu. Haziran 1945’te Celal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Fuat Köprülü’nün imzaladığı bu önerge, CHP Meclis Grup Başkanlığı’na verildi.Yanıt C’dir.

Çok partili hayatın ilk genel seçimlerinin 21 Temmuz 1946’da yapılmıştır. Yanıt E'dir.

12 Temmuz Beyannamesi 1947’de yayınlandı. Temel amacı CHP ve DP arasında bir uzlaşı sağlanmasıdır. Beyannamede; meşru bir muhalefetin önemine dikkat çekilerek, iktidarın muhalefete hiç bir şekilde baskı yapamayacağı vurgulanıyordu. Ayrıca, Bayar’ın iddiaları makul görülerek, muhalefete sahip çıkılırken, Başbakan Peker’in iddiaları karşılıksız kalıyordu. Cumhurbaşkanı demokrasiye geçişte kararlı tutumuyla tavrını ortaya koyarken, iktidar ve muhalefet ilişkilerine de yeni boyut kazandırdı. Böylece Cumhurbaşkanı İnönü tavrını ortaya koymuş, siyasetin yeniden yapılandırılmasına yol açacak yeni bir süreci başlatmış oldu. 12 Temmuz Beyannamesi, siyasette büyük yankı buldu. Beyannamede açıkça bir hedef gösterilmese de CHP içerisinde sertlik yanlısı grubun öncüsü Başbakan Recep Peker’e yönelik bir eleştiri vardı. Ne var ki 12 Temmuz Beyannamesi DP’deki huzursuzlukları daha da artırdı. Beyannameyi ‘tarihi değeri olan bir iyi niyet ve ileri görüşlülük ifadesi’ olarak gördüğünü söyleyen DP Genel Başkanı Celal Bayar’a parti içinden tepkiler gelmeye başladı. Yanıt E’dir.

Yeni Seçim Yasa taslağı 16 Şubat 1950’de Meclis Genel Kurulu’nda görüşüldü, Millet Partisi’nin olumsuz oy kullanmasına karşın CHP ve DP’nin oylarıyla kabul edildi. Böylece çok partili hayatın gereğine ve olgun bir demokrasi anlayışına uygun bir şekilde CHP ve DP’nin desteğiyle kabul edilen seçim yasası yürürlüğe girdi. Yeni Seçim Yasası, temel ilkeleri bakımdan oldukça demokratikti. Yasa; gizli oy- açık sayım ve yargı denetimini getiriyordu. Yanıt A’dır.

14 Mayıs 1950 Genel Seçimleri'nde DP oyların %53'ünü alarak 408 milletvekili çıkarmıştır. Yanıt D'dir.

Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’nün sağduyulu ve DP Genel Başkanı Celal Bayar’ın ağırbaşlı yaklaşımları iktidar değişiminin başarılı bir şekilde gerçekleşmesini sağladı. 22 Mayıs 1950’de açılan IX. Dönem TBMM, önce yeni Meclis Başkanı’nı Refik Koraltan olarak belirledi. Ardından Cumhurbaşkanlığı görevine DP’nin adayı Celal Bayar seçildi. Son olarak Cumhurbaşkanı Celal Bayar yeni hükümeti kurma görevini Adnan Menderes’e verdi ve yeni kabine kuruldu. Cumhurbaşkanı Celal Bayar, DP’nin Genel Başkanlığı’ndan ayrılarak Menderes’i sadece Başbakanlık görevine değil aynı zamanda DP Genel Başkanlığı’na da getirdi. Böylece tek parti döneminde uygulanan bir gelenek daha yıkılarak Cumhurbaşkanının hiçbir partiye hukuken bağlı olmadan, tarafsız olması ilkesi hayata geçti. Yanıt C’dir.

1954 Seçimleri DP’ye büyük güç ve aşırı özgüven verdi. Siyaseten zirveye ulaşan DP’nin gerilemesi ve demokratik gelenekten uzaklaşması da bu noktada başladı. Seçimin ardından DP, bu durumun sorumlusu olarak gördüğü muhalefete karşı daha otoriter, daha sert bir politika izlemeye yöneldi. DP, izleyeceği otoriter eğilimin ilk işaretlerini 1954 seçimlerini kaybettiği iki vilayeti cezalandırarak gösterdi. Cumhuriyetçi Millet Partisi’nin seçim kazandığı Kırşehir ili ilçe haline getirmiştir. Yanıt D’dir.

1950-1960 DP iktidarı döneminde, pek çok muhalefet partisi faaliyet gösterdi. Bunlar; Cumhuriyet Halk Partisi (CHP), Millet Partisi (MP), Köylü Partisi (KP), Cumhuriyetçi Millet Partisi (CMP) ve Hürriyet Partisi’ydi. Yanıt B’dir.

Askeri müdahaleyle DP’liler tutuklandılar ve yargılanmak üzere Yassıada’ya
gönderildiler. On bir aylık bir mahkeme neticesinde DP’nin önde gelen 15 ismi
hakkında idam kararı çıkarken 402 sanık da çeşitli cezalara çarptırıldı. Milli Birlik
Komitesi 15 kişilik idam kararından Başbakan Adnan Menderes, Maliye Bakanı
Hasan Polatkan ve Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu’nun idam kararlarını onayladı. Cumhurbaşkanı Celal Bayar’ın da içinde yer aldığı 12 kişinin idam kararı da
ömür boyu hapse dönüştürüldü. Yanıt A'dır.

27 Mayıs Darbesi 1960 yılında gerçekleşmiştir. Yanıt C'dir.